Boekbesprekingen
Daniël de Waele Ontluikend christendom. Cultuurgeschiedenis van een nieuwe religie in de Grieks-Romeinse wereld. KokBoekencentrum Uitgevers, Utrecht; 480 blz.; € 29,99.
Hoe leefden de eerste christenen, wat geloofden zij en hoe dachten zij? Dit zijn de vragen die Daniël de Waele, docent Nieuwe Testament aan het Hoger Instituut voor Protestantse Godsdienstwetenschappen in Brussel, in Ontluikend christendom aan de orde stelt. Hij beschrijft de wereld van het vroege christendom en daarmee de context waarin het Nieuwe Testament is ontstaan. Om de leefen denkwereld van de eerste christenen op het spoor te komen, beschrijft De Waele zowel de Joodse als de Grieks-Romeinse cultuur uit die tijd.
In het eerste hoofdstuk geeft hij een overzicht van het dagelijks leven in het Romeinse Rijk, hoe zag het gezin eruit, hoe woonde men, hoe ging men om met slaven? Daarna volgen twee hoofdstukken die inzoomen op de Joodse cultuur. Het ene behandelt het godsdienstige leven, de tempeldienst, synagoge, visies op de Messias en op het leven na de dood; het andere beschrijft de verschillende religieuze groepen in Palestina zoals de scholen van Hillel en Sjammai, Sadduceeën en Essenen. Dan volgen hoofdstukken waarin de Grieks-Romeinse cultuur, godsdienst en filosofische stromingen worden beschreven. Het laatste hoofdstuk laat zien hoe christenen zich als het ‘derde geslacht’ (Aristides) binnen deze wereld ontwikkelden.
Het boek geeft een goed gestructureerd en boeiend overzicht van de wereld van het vroege christendom. Duidelijk wordt dat de kerk tegenover de beide cultuurkringen waarin zij zich ontwikkelde, een dubbele houding aannam: zij ontstond vanuit het Jodendom, maar onderscheidde zich daar ook weer van, zij keerde zich tegen de heidense cultuur, maar nam daar tegelijk opvattingen van over. Zo werd uit de Grieks-Romeinse cultuur een vrij negatieve visie op seksuele gemeenschap overgenomen: het is nodig voor de voortplanting, maar ga daar vooral terughoudend mee om. Tegelijk werden denkpatronen en gebruiken uit de antieke wereld doorbroken. Zo vielen christelijke gemeenschappen in die tijd op door hun grote aandacht en zorg voor verschoppelingen en zieken.
De auteur, Daniël de Waele, was van huis uit niet bekend met de christelijke traditie, maar als leergierige tiener kocht hij bij een antiquariaat voor 20 Belgische frank (ca. € 0,50) een pocketeditie van het Nieuwe Testament. Die geschriften intrigeerden hem en hij ging zich daar steeds meer in verdiepen. Inmiddels is hij doctor in de theologie en docent Nieuwe Testament. In dit handboek weet hij een breed scala aan onderwerpen kernachtig, beknopt en toch levendig te behandelen. De Waele is niet alleen thuis in het Nieuwe Testament, maar ook in Joodse en Grieks-Romeinse literatuur en hij lardeert zijn tekst met treffende citaten van schrijvers uit die tijd. Ook heeft hij veel recent onderzoek in zijn boek verwerkt. Onvermijdelijk bij een handboek met zo’n brede scope is dat er ook onjuistheden instaan. Zo lijkt mij de conclusie dat de in de evangeliën genoemde Herodianen Essenen zijn (p.210) niet goed verdedigbaar. Van sommige onderwerpen, bijvoorbeeld het onderwijs in de Joodse en Romeinse cultuur, zijn de beschrijvingen wel erg beknopt. Niettemin biedt dit boek een schat aan achtergrondinformatie, dat met aanstekelijk enthousiasme wordt opgediend. Het is ook fraai uitgegeven: gebonden, met een kleurenkatern, een literatuurlijst per hoofdstuk, verklarende woordenlijst en personenregister. De gedetailleerde inhoudsopgave maakt het bruikbaar als naslagwerk. Een gemis is wel dat een index van bijbelteksten ontbreekt.
Met dit boek is eindelijk een degelijke, compacte beschrijving van de wereld van het Nieuwe Testament verschenen. Je zou het kunnen zien als de pendant van het boek van dr. R. de Vaux, Hoe het Oude Israël leefde, dat een halve eeuw geleden verscheen, maar nog steeds als handboek wordt gebruikt. Zoals De Vaux in dat boek de leef- en gedachtewereld van het Oude Testament beschrijft, zo beschrijft De Waele in dit boek de leef- en gedachtewereld van het Nieuwe Testament. Ieder die hierin interesse heeft, zal voorlopig niet meer om dit handboek heen kunnen.