Het spook van woke
Jeroen van der Veer, voormalig Shell-topman, zou op de Universiteit van Amsterdam (UvA) in gesprek gaan over fossiele industrie. Hij zag zich genoodzaakt de afspraak af te zeggen, nadat activisten hem als een klimaatcrimineel wegzetten. ‘Hij cancelt zichzelf voordat wij het doen, we pakken je later,’ reageren klimaatactivisten op Instagram. Wie vandaag fout denkt, mag niet meer meedoen. Zo wordt ook Laurens Buijs, wetenschapper aan de UvA, met pek en veren besmeurd, omdat hij hardop zegt dat het begrip non-binair wetenschappelijke papieren mist.
Wakker en boos
De UvA is geen eiland. Het klimaat in Nederland wordt steeds meer woke. De woke politieke partij bij uitstek, BIJ1, kreeg maar één zetel, maar het gedachtegoed – afkomstig uit de Verenigde Staten – leeft net zo goed bij D66, GroenLinks en PvdA. Universiteiten en de media gaan erin mee en wie een advertentie van politie of Defensie ziet, kan het met de vinger aanwijzen.
De term woke hoorde ik zo’n vier jaar geleden voor het eerst. Eerder al, in 2017, breidde Oxford Dictionary de betekenis van het woord uit: het staat ook voor ‘alert voor onrechtvaardigheid in de samenleving, vooral racisme’. Inderdaad is woke terug te leiden naar Amerikaanse zwarte activisten, en betekent het zoveel als wakker zijn, de ogen openen voor de vele vormen van racisme, ook als ze niet opzettelijk zijn.
‘Je geeft om mensen in de marge, je windt je op als mensen onderdrukt worden, je wilt historisch onrecht goedmaken’, schreef iemand. Inderdaad gaat achter woke denken veel boosheid schuil. Toch is dit citaat geen goede samenvatting.
Identiteitsdenken
Vandaag is woke beter te zien als concreet gemaakt postmodernisme. Woke denken ziet geen objectief goed en fout of rechtvaardigheid, en het gaat niet om de persoon, om vrije keuze. In de woke wereld zijn werkelijkheid en waarheid geen zaken die (min of meer) vaststaan en waarin we leven, maar deze worden door mensen gemaakt. Een ander uitgangspunt is het idee dat systemen van macht en hiërarchieën de maatschappij vormen.
Woke is een vorm van identiteitsdenken waarbij mensen tot hun ras of gender worden gereduceerd. Een kabinet wordt dan geprezen, omdat er veel vrouwen in deelnemen, niet omdat het de grote vraagstukken zo succesvol aanpakt.
Daders en slachtoffers
Maar vermoedelijk gaat woke nog meer over macht. Woke denken verdeelt de wereld in daders (machthebbers) en slachtoffers. Wit staat tegenover zwart, man tegenover vrouw, cisgender tegenover transgender. Daarom kan een witte heteroseksuele cisman (cis betekent niet-transgender) maar beter zijn mond houden. Hij is hoe dan ook (foute) dader, ook al heeft hij (nog) niets verkeerds gedaan of gezegd.
Vandaar dat de voormalige president-directeur van Shell nog niet eens tot een handdruk komt. Reden ook waarom afgelopen november een schilderij uit het Leidse Academiegebouw van de muur werd gehaald. Op het doek uit 1976 staan zes oudere blanke mannen, sommigen rokend, die het bestuur van die tijd vormden. Sommige aanwezigen in de zaal ervaren het tafereel als kwetsend.
Woke denken maakt hypersensitief, ook voor taal. Niet alles mag meer gezegd worden, ook al maken ze volgens de meeste mensen (en wetenschappelijke inzichten) gewoon deel uit van de werkelijkheid. Zoals jongens en meisjes – scholierenorganisatie LAKS adviseert leerkrachten om de klas liever niet met deze twee woorden aan te spreken.
Bedreiging
Woke is wraak. De beweging polariseert en drijft de samenleving uiteen. Ze heet inclusief te zijn, maar is niet uit op de gelijkwaardigheid van groepen. Ze komt niet op voor vrijheid maar is tégen vrijheid. Dat maakt het denken griezelig en een serieuze bedreiging voor de samenleving.