Ankerpunten voor senioren
Wat voor een jongere geldt, geldt ook voor een oudere. ‘Zij mogen er zijn.’ Dat klinkt mooi en is bemoedigend. Ieder mens is uniek. ‘Ouderen doen ertoe.’ Nadenken over pastoraat aan ouderen is beseffen wie zij als mensen zijn voor God.
In berichten over de problematiek van senioren valt op dat gesproken wordt over ‘de emancipatie van ouderen’. Zij zijn achtergesteld en krijgen minder aandacht. Ik lees over het feit dat senioren veel te gemakkelijk als een groep worden weggezet. Ongenuanceerd wordt er over hen gesproken en geschreven alsof zij allen uit hetzelfde hout gesneden zijn.
Om in het beeld van hout te blijven, soms heten zij ‘dor’ hout. Bij de eerste de beste storm ligt het dorre hout op straat. Dat hoort bij de storm. Wij moeten accepteren dat in deze tijd sommige mensen vroeger sterven, zij die vitaal zijn later, anderen eerder. Het is zoals het is. Een zakelijk nuchtere constatering waarmee wij ouderen tekortdoen. Zij mogen er zijn. Een oudere doet ertoe. Ouderen kunnen zomaar ‘goud’ voor de gemeente zijn.
Veel aandacht
In de gemeenten zijn allerlei vormen van pastoraat: aandacht speciaal voor jongeren, huwelijkspastoraat en crisispastoraat. Voor ouderen worden speciale ouderlingen benoemd, die met name overdag beschikbaar zijn. Jonge nog vitale senioren zetten zich in. Bezoekdames bezorgen bloemen. Van tijd tot tijd is er een aantrekkelijke ouderenmiddag. Doorgaans is er op deze wijze veel aandacht voor deze groep. Vele vrijwilligers doen dit werk en zijn zeer betrokken en trouw.
Andere tijd
In de gemeenten is veel anders geworden. Catechese kent andere vormen. Sociale media worden gebruikt. Door corona is veel vloeibaar geworden. Kerkdiensten kies je als van een menu. Het avondmaal wordt niet meer aan tafel gevierd en we drinken niet meer uit één beker. De covidpandemie heeft ons met een schok doen beseffen dat de tijd echt veranderd is. Wat ouderen betreft, is een aantal zaken meer aan de oppervlakte gekomen: hun kwetsbaarheid, enorme eenzaamheid, de grenzen aan medisch handelen en hoe dit aan te geven, voltooid leven en euthanasie. Wereldwijde conflicten raken ons allen en de beelden van de oorlog in Oekraïne roepen herinneringen wakker en veroorzaken angst.
De tijd doet andere vragen stellen en ouderen moeten hierin een weg vinden. Zij die verantwoordelijk zijn in het pastoraat, zijn geroepen om hen hierin bij te staan. Lang dachten wij dat zij zichzelf wel zouden kunnen redden. Tot op zekere hoogte is dat ook zo. Levenservaring maakt hen sterk. Hun vragen zijn echter ook anders geworden. Elke oudere is bezig om persoonlijk een ervaringsdeskundige te worden. Een eenmalig proces. Ouder worden is voor iedere 67-plusser een nieuwe ervaring en dus ook min of meer onontgonnen terrein. Zij hebben hulp nodig.
Andere vragen
Mijn eerste pastorale ervaringen deed ik ruim veertig jaar geleden op. De persoonlijke vragen van die tijd zijn er nog steeds. Er is er aandacht nodig voor geloof en twijfel, schuld en vergeving, voor heiliging en hoop. Ook praktische geloofszaken zijn nu aan de orde: de verkondiging, het gebed en bijbellezen. De samenleving en de tijd dringen echter andere vragen op. Mede door positieve ontwikkelingen in de zorg zijn problemen ontstaan. De discussie over voltooid leven raakt senioren. Medische mogelijkheden openen perspectieven, maar vragen ook om bezinning. Hoe lang kan ik, wil ik en mag ik behandeld worden? Wie gaat over die behandeling? Wat is een voltooid leven in het licht van de Bijbel? Tot hoever reikt mijn verantwoordelijkheid? Nieuwe argumenten in oude discussies over de vorm van uitvaart vragen om een antwoord.
Vertrouwelijk contact
Door een aantal zaken te benoemen, wil ik proberen een en ander meer concreet te maken.
• Luisteren. In praktische handboeken over pastoraat wordt aandacht besteed aan de houding van de pastor. De luisterhouding is belangrijk. Luisterend leren wij de ander kennen. Dat houdt in dat ik even nog niet een begin van een antwoord heb. Eerst goed horen om de vraag op het spoor te komen. De ouder zegt dat het goed gaat, maar als deze zijn/haar verhaal vertelt, merkt u iets anders op. Hun verhalen reiken vragen aan. Luisteren hoort bij het ambacht van pastor in de ruime zin van het woord. Goed horen is een voorwaarde.
• Relatie. Belangrijker nog dan het aantal bezoeken (eens per jaar of altijd op de verjaardag) is relatie. Ouderen leren kennen is iets van lange adem. Een relatie is meer dan de optelsom van bezoeken. Het gaat niet om de kwantiteit, zelfs niet om de trouw, maar om de kwaliteit van de gesprekken. Relatie heeft te maken met vertrouwelijkheid en werkelijk investeren in die ander.
• Aftasten. In een goed en vertrouwelijk opgebouwd contact is het mogelijk om af te tasten welke specifieke vraag de ander beheerst. Is het een geloofsvraag of heeft het te maken met relaties met familieleden? Mogelijk is het een ethische vraag. Speelt een traumatische ervaring nog steeds een rol?
• Ankerpunten. In de verwarring van de vele vragen die zich nu aan senioren opdringen, hebben zij oude of nieuwe ankerpunten nodig. Hun bezinning heeft vastigheid nodig. Oude beloften kunnen opnieuw een rol spelen of je kunt samen zoeken naar nieuwe grond. Geloof en liefde zijn belangrijk, maar juist hoop die vast is, doet leven.
• Zorgvuldigheid. Pastorale bezoeken die wederzijds vrijblijvend zijn, zullen snel verdampen. Laten we van het ene contact naar het andere bij het spoor van de vragen blijven. Door het vorige gesprek serieus te nemen kunnen we bij een volgend bezoek op het vorige voortbouwen. Zoals artsen een dossier opbouwen, zijn wij pastoraal niet minder geroepen zorgvuldigheid te betrachten. Vertrouwelijkheid vraagt daarbij om zorgvuldigheid.
• Doelgericht. In het verlengde van het voorgaande is het goed om het doel in het oog te houden. Dat is iets anders dan ons eigen ei te leggen. Het doel heeft alles te maken met de vraag, de zorg en het probleem waar de oudere mee worstelt. Pastoraat is geen bezigheidstherapie, maar zorg met een doel.
Leerproces
Pastoraat is een leerproces voor iedereen die ouderen bezoekt. Tijden veranderen, wij ook. Geloofsvragen zijn van alle tijden en sommige vragen veranderen niet. De context van deze tijd bepaalt de vragen en veroorzaakt andere probleemvelden. Wanneer de schepping zucht en zij die als eerstelingen van de Geest delen in het geloof, ook zuchten, is het troostvol te weten dat zelfs de Heilige Geest mee zucht. Als een therapeut die een herstellende patiënt ondersteunt en weer leert lopen. Verrast en blij roept deze uit: ‘Ik kan weer lopen!’ terwijl de therapeut glimlacht en denkt: zonder mij was het niet gelukt. Zonder die Geest lukt het niet.