Boekbesprekingen
Mechteld Jansen Volk en elite. Samen schaatsen op glad ijs. KokBoekencentrum Uitgevers, Utrecht; 112 blz.; € 12,99.
Ter gelegenheid van haar afscheid als rector van de Protestantse Theologische Universiteit schreef prof. dr. Mechteld Jansen een essay over de kloof tussen volk en elite. De metafoor van het samen schaatsen van mensen uit de stad en van het platteland, van hoogopgeleiden en praktisch geschoolden, gaat over de verbinding van elite en volk. Een verbinding die vandaag steeds moeilijker tot stand lijkt te komen. Omdat het gaat over grenzen tussen mensen, is missiologische bezinning relevant.
Werd vroeger de elite vooral bepaald door afkomst, nu vooral door kennis en diploma’s. Het ‘laagopgeleide’ volk staat tegenover de economisch sterke, kosmopolitische elite. In het migratiedebat staan volk en elite vaak lijnrecht tegenover elkaar, dé voedingsbodem voor populisme. Het gevoel van ontbrekende erkenning en waardering moet serieus genomen worden. Vanwege het gevoel altijd aan het kortste eind te trekken is er veel woede in Nederland en in de wereld.
Vanuit de Bijbel is ‘volk’ altijd het vergeten volk. De elite minacht het volk en het volk voelt zich niet gehoord of het nu gaat over de coronapandemie of het klimaat. De elite beroept zich op de wetenschap, maar ‘wijze wetenschappers weten dat zij geen steriele kennis kunnen verkopen aan het volk, maar dat zij een taak hebben in het reduceren van de angst en het tegengaan van vooroordelen’. De kosmopolitische elite heeft weinig gevoel voor de gehechtheid aan thuis, en ziet het volk al snel als nationalistisch.
Hoe kan het vertrouwen worden hersteld? Met Jonathan Sacks benadrukt Jansen de noodzaak van een gezond saamhorigheidsgevoel. De samenleving kan geen zielsverbondenheid brengen, daar spelen geloofsgemeenschappen een sleutelrol met hun verhalen en feesten. Met paus Franciscus zoekt ze de moraal achter het populisme. De kerk heeft een rol als veldhospitaal, waar je altijd terechtkunt, waar ambtelijke molens je niet vermalen en er persoonlijke aandacht voor je is. De politieke elite maakt het Evangelie abstract, het godsvolk maakt het concreet. Ze moeten samen een verbond sluiten om te komen tot een leven in vriendschap.
Theologen moeten zo werken aan vertrouwen en dan komen woorden als ‘verzoening’ en ‘viering’ in beeld. Zoeken naar gerechtigheid en het gezamenlijk vieren van het goede en het lofprijzen van de gulle God. En ook het ‘verlangen naar huis’, een verlangen naar gekend zijn en een gezond natiegevoel. Geloofsgemeenschappen kunnen een thuis bieden juist aan de ontheemden, zij begrijpen immers als geen ander wat het verlangen naar een thuis is. Volk en elite is een prachtig essay en dwingt tot nadenken. Het is gezien de groeiende tegenstellingen in de samenleving, versterkt door de pandemie, een zeer actueel boek. De ‘elite’ zal dit boek lezen en daarmee is het gevaar groot dat het blijft bij een intellectueel debat. Daarmee wordt de kloof, die ook in de gemeenten bestaat, niet gedicht maar slechts besproken. De vraag is wat we in de gemeenten en in onze omgeving kunnen dóén. Mechteld Jansen zegt in een interview: ‘We zijn veel bezig met problemen oplossen, we willen iets doen voor de mensen aan de onderkant van de samenleving. Maar het meest heilzaam is een gezamenlijke viering. Dat is de manier om een verbond aan te gaan. En maak het niet te dogmatisch. Vier Chanoeka, vier de iftar, vier Grote Verzoendag en vier Kerstmis met iedereen.’ In Indonesië en op veel andere plekken vieren christenen iftar met moslims en nodigen ze moslims uit bij de kerstviering. Misschien roept het vragen op, maar het is zonder meer iets om over na te denken. Daar waar vertrouwen komt, komt ook de ruimte om meer te delen dan brood alleen.