Boekbesprekingen
Olivier Roy Is Europa nog christelijk? KokBoekencentrum Uitgevers, Utrecht; 158 blz.; € 19,90.
Wie door Europa reist, kan het niet ontgaan: het Europese continent is bezaaid met kathedralen, kerken en kapelletjes. Het zijn de stille getuigen van vele eeuwen christelijke Europese geschiedenis. Maar is Europa nog steeds christelijk? De Franse politieke wetenschapper Olivier Roy (geb. 1949) beantwoordt deze vraag ontkennend.
Het essay Is Europa nog christelijk? is geen nostalgisch betoog over het christelijke verleden van Europa, al kan die indruk worden gewekt door het gebruik van het woord ‘nog’ in de titel van de Nederlandse vertaling. In plaats daarvan geeft Roy een analyse van de Europese culturele situatie. Europa is volgens hem niet christelijk meer. Dit komt niet alleen doordat de kerkelijke betrokkenheid van de Europeanen dramatisch is teruggelopen (zelfs in een land als Ierland, waar de Rooms-Katholieke Kerk tot in de jaren negentig van de vorige eeuw een dominante positie innam). Het heeft vooral te maken met het imploderen van het christelijke waardenstelsel. In dit proces speelt de ontkerkelijking natuurlijk wel een belangrijke rol: zonder christelijk geloof kunnen er nog wel gedeelde christelijke waarden zijn (zoals solidariteit en zelfverloochening), maar het verdwijnen van het geloof schept een vacuüm. Het gaat niet meer om het christelijk geloof, maar om een christelijke identiteit. Kan die identiteit overleven zonder geloof? De geschiedenis van Europa laat zien dat dit lange tijd het geval was: dat mensen niet meer in God geloven, betekent niet dat de maatschappij niet langer christelijk is wat betreft haar waarden (zoals bijvoorbeeld de menselijke waardigheid).
Sinds de jaren zestig is er echter sprake van een veranderd waardenpatroon, met seculiere verworvenheden als individuele vrijheid en hedonisme. Deze komen in botsing met christelijke waarden. Christelijke conservatieven komen tegenover seculieren te staan, waarbij de eersten steeds meer in een isolement raken (zoals bijvoorbeeld blijkt bij de acceptatie van het homohuwelijk).
Dit betekent niet dat de rol van het christendom in het Europese publieke debat is uitgespeeld. Populisten beroepen zich wel op de christelijke wortels van Europa, maar hun doel is het bestrijden van de islam. In dat proces kan ook een christelijk symbool als het kruis worden gebruikt; en in een rooms-katholieke context het optuigen van een kerststal in het gemeentehuis. Als christelijke symbolen echter worden gebruikt om de islam buiten de deur te houden, is er sprake van een identiteitspolitiek. Daar wordt het christendom niet beter van en Europa wordt er niet christelijker door.
Goed beschouwd is Roys essay over de toekomst van een christelijk Europa somber van toon. De kerk is haar invloed kwijt. Dit komt niet alleen door een andere mensen wereldbeschouwing, maar ook door interne schandalen als kindermisbruik. De Europese cultuur bevindt zich in een crisis: er is geen gezamenlijk referentiepunt van waarden meer. In het licht van deze culturele én kerkelijke crisis is het slot van het essay, waar Roy betoogt dat we terug moeten naar de grondslagen van de Europese samenleving en naar wat er rest van het christelijke erfgoed, op z’n minst twijfelachtig. Is de crisis daar niet te diep voor?
Roy laat met veel kennis van zaken zien hoe Europa en het christendom uiteengedreven zijn. Daarbij past geen nostalgie, geen verlangen naar een goede oude tijd. Evenmin past er opportunisme bij, door ons heil te verwachten van populisten die de kaart van een christelijke Europese identiteit trekken. Wel past realisme: Europa bevindt zich ten aanzien van haar identiteit in een crisis. In die context zou ik, sterker dan Roy doet, benadrukken dat de kerk het christelijk geloof moet voorleven. Niet door het Europese debat over waarden naar haar hand te zetten, maar door als christen in de samenleving te staan. Biddend, wachtend en het goede doende, om Dietrich Bonhoeffer te citeren. Aanbevolen voor ieder die geïnteresseerd is in de rol van religie ten aanzien van de identiteit van Europa.