De tirannie van succes
Onze cultuur is haastig en veeleisend. Het leven staat in het teken van winst, groei van productie en consumptie. Hoe kan in zo’n omgeving de zorg voor de ziel ruimte krijgen?
Deze zomer genoten mijn vrouw en ik het voorrecht om een dag of tien vakantie te vieren in Noord-Oost-Duitsland langs de Oostzeekust, ergens tussen Wismar en Rostock. We fietsten veel door het heuvelachtige landschap met uitgestrekte graan- en bietenakkers en houtwallen eromheen. Het landschap trof me door vriendelijkheid. Er gaat een zekere intimiteit schuil achter de oude linden langs de rijkswegen, de ontzagwekkende populieren langs de akkers (niet eerder kwam ik ze zo groot tegen), de huis- en boerenzwaluwen vlak voor je wiel, de hoog zingende leeuweriken en de kleurige bermen met pastinaak, slangenkruid en hondsroos.
Het landschap als spiegel
Terug in Nederland fietsten we nog een paar dagen in de buurt van Harderwijk, langs het Veluwemeer, langs stukgemaaide bermen, kaarsrechte akkers, gifgroene overbemeste weiden, leeg en kaal. Het gaf mij een diep gevoel van heimwee en van pijn. Boeren en groenbeheerders worden gedwongen om alles in te zetten voor efficiëntie en productie. En het land mist genade, vriendelijkheid, generositeit.
Ik las het stukje landschap als een spiegel van een uiterst efficiënte samenleving, waarin het leven staat in het teken van winst, groei van productie en consumptie, waarin de uitbundigheid van de schepping verdwijnt. Een samenleving zonder hart, waarin je moet zoeken naar intimiteit en naar rust. Ik herken er ook de signalen van een geseculariseerde cultuur in: een cultuur waarin plekken van verwondering en ontzag schaars zijn, waarin we heilige tijden missen, en de dankbaarheid over het genoeg. Een genadeloze cultuur.
Een veeleisende cultuur
Het is een cultuur die ons opjaagt door haar kleine, ongeschreven, maar o zo dwingende verhalen: ‘zorg dat je iets goeds neerzet’, ‘zorg dat je goed in beeld bent’, ‘zorg dat je dit merk, dit product, deze informatie niet mist’. Er zit haast achter: we zijn in onze samenleving zoveel drukker met de dingen van de Schepper dan met de Schepper van de dingen: de verbouwing, de zonvakantie en nieuwe stappen in onze carrière. ‘De vijand van genade en (christelijk) geloof is niet atheïsme of iets dergelijks, maar shopping’, merkt John Mark Comer op in zijn boek Th e Ruthless Elimination of Hurry (Meedogenloos haast verwijderen).
Er ligt in onze cultuur veel druk op mensen, vooral op jonge mensen, door de eisen van de tijd: de spanning om in alle rollen die je speelt, perfect te zijn, om te voldoen aan de verwachtingen om je heen, en de angst dat je het niet redt.
Tegelijkertijd kan juist verveling ons onrustig maken. Verveling is van alle tijden, zegt de Vlaamse filosoof Ignaas de Visch in zijn boek Rusteloosheid, maar onze tijd lijkt de kroon te spannen als het gaat om de moeite met verveling. Het gaat dan niet om een saaie tijd die je moet zien te ‘doden’, het gaat om: onproductief zijn, het gevoel je niet kwijt te kunnen, de kick van een nieuw avontuur missen. En geregeld brengt het leven juist dát met zich mee: tegenslagen op je werk, ziekte waardoor we niet verder kunnen, waardoor we ons uitgesloten voelen van geluk.
Augustinus vertelt in zijn Belijdenissen hoe zijn leven door rusteloosheid werd verteerd, hoe Gods genade hem inhaalde en zijn onrustige leven bracht onder het juk van Christus.
Zorg voor de ziel
Waar komt de stress vandaan? Waarom raken veel mensen al op jonge leeftijd opgebrand? En vooral: hoe zullen we ons verzetten tegen de tirannie van een veeleisende wereld en van een veeleisend zelf? Hoe zullen we zorgen voor onze ziel?
Jezus zag hoe vermoeid en belast de mensen waren en Hij nodigde hen uit om naar Hem toe te komen en bij Hem rust vinden. Het is meer dan ooit de vraag voor ons vandaag: waar vinden we rust voor onze ziel? Midden in de verantwoordelijkheden van ons werk en in de kring van onze familie klinkt die vraag, midden in de onzekerheid of de aarde nog wel een veilige plek is om te wonen.
Er is tijd voor nodig, en aandacht, om door te krijgen welke oorzaken ons moe maken en om de symptomen van stress eerlijk onder ogen te zien. Geïrriteerdheid bijvoorbeeld, wanneer je merkt dat je veel te makkelijk boos of gefrustreerd raakt. Of rusteloosheid – wanneer je probeert rustig aan te doen en je niet kunt ontspannen. Of werkverslaving – je kunt gewoon niet stoppen. Of ontsnappingsgedrag – je bent te moe om te doen wat leven geeft aan je ziel en je zoekt je toevlucht bij je favoriete afleiding: te veel eten, drinken, Netflix, sociale media, porno…, zeg het maar.
De kunst van het vertragen
Er is vertraging nodig om ons bewust te worden van de slag die om ons hart woedt, de doordringende vorm van hedendaags geweld die ons aanvalt, en om aandacht te krijgen voor wat er in het leven echt toe doet. Thuiskomen bij Jezus betekent vooral: met de eisen van de tijd (die als afgoden ons belagen) en de eisen van onszelf (de tiran van perfectiedrang en geldingsdrang) naar Hem toegaan en rust vinden bij Hem.
In de leefgemeenschap van de Wittenberg zingen we soms:
‘Not what I am, but what You did.
Not what I did, but who You are’
(Niet wat ik ben, maar wat U deed.
Niet wat ik deed, maar wie U bent.)
En telkens merk ik ook bij mezelf hoe nodig ik dat inzicht, dat vertrouwen heb. Anders gezegd met de woorden van Luther: ‘God heeft niet lief wat waard is om bemind te worden, maar Hij schept wat waard is om bemind te worden.’ Dat staat haaks op het levensgevoel van deze tijd. Om hiervan doordrongen te worden hebben we de kunst van het vertragen nodig.
De vrucht van stilte
Als je haast hebt of gespannen bent, kun je niet luisteren, kun je niet aandachtig zijn, kun je je ziel niet bereiken en ben je doof voor de woorden van God. Geen wonder dat veel mensen dorst hebben, verlangen naar vrede, naar goede dagen en dat zoeken in de rust van kloosters en retraite-oorden. We hebben oefening nodig die ons helpt in het alledaagse, volle leven.
Op de Wittenberg proberen we er iets van in praktijk te brengen: een eigentijdse en protestantse vorm van de eeuwenoude monastieke praktijk. Dat gebeurt in een leefgemeenschap van jonge mensen (18-35 jaar) waar je niet gezien of geliefd wordt om wat je voorstelt, maar om wie je mag zijn met alle lichte en donkere kanten van je bestaan.
Dit samenzijn krijgt vorm in momenten van stilte en van gebed. Drie dagelijkse gebedstijden helpen ons daarbij. Daarnaast krijgt het vorm in de gastvrijheid – het is heerlijk om gasten te ontvangen met een goede maaltijd en met hen de kunst van het vertragen te oefenen in een stilteretraite of een themaretraite over bijvoorbeeld inspirerend leiderschap of omgaan met verlies.
Moeder Teresa, die een groot deel van haar leven gaf om onder de armsten van de armen te werken in Calcutta, heeft eens gezegd. ‘Mensen willen vrede, maar wat ze allereerst nodig hebben is stilte. Want de vrucht van stilte is gebed; de vrucht van gebed is geloof; de vrucht van geloof is liefde; de vrucht van liefde is dienstbaarheid en de vrucht van dienstbaarheid is vrede.’