Deense profeten
Tot nu toe had het me nooit zo aangelokt: een vakantie in Denemarken. Waarschijnlijk koel weer, veel wind en water, waar ik niet zo’n liefhebber van ben, weinig cultuur, weinig referentiepunten met kerk, geloof en theologie. Toch gingen we. Een reisimpressie.
Mijn vrouw wilde al langer eens die kant op. Haar hele familie komt uit Putten. In het kamp van Ladelund, op de grens van Duitsland en Denemarken, zijn in de Tweede Wereldoorlog zeer veel mannen uit Putten gestorven, onder wie de verloofde van haar moeder. Ze wilde daar heel graag eens naar toe en als je dan toch al bijna in Denemarken bent, zou je daar ook vakantie kunnen houden. Zo gezegd, zo gedaan en zowel van het bezoek aan Ladelund als van de vakantie in Denemarken heb ik geen spijt. Een tip voor wie in deze tijd van het jaar nadenkt over de volgende vakantiebestemming.
Ladelund
Heel vaak had ik er al over gehoord. Ook van mijn leermeester ds. L. Kievit, die hier na de oorlog voor de eerste keer met de weduwen uit Putten naar toe ging. Ontroerend was het een kopie te lezen van de brief die hij stuurde aan de pastor van Ladelund, ter voorbereiding van het bezoek. Ik had niet gedacht dat er zo’n indrukwekkend documentatiecentrum was en dat daar nog dagelijks gewerkt wordt aan het verzamelen van relevante informatie. De mevrouw die ons begeleidde, wekte de indruk met weinig anders bezig te zijn dan met boetedoening. Elk knipsel, elke punt of komma, die ze toe kan voegen aan het materiaal, lijkt iets te hebben van het aflossen van een nooit geheel af te lossen schuld. Zo vulde ze ook met grote zorgvuldigheid de naam van mijn schoonmoeder in, achter de naam van haar toenmalige verloofde.
Momenteel wordt er weer gewerkt aan het nog meer toegankelijk maken van alle documentatie voor schoolklassen. Opdat nooit meer zoiets zal gebeuren… Of is het intussen opnieuw aan het gebeuren? Niet alleen in Duitsland, maar op allerlei plaatsen in de wereld, ook in ons eigen land: fascisme, antisemitisme, het roepen van neonazistische leuzen? Helaas, het zijn retorische vragen.
Kaj Munk
De afstand tussen Ladelund en Denemarken is klein. Ook inhoudelijk bleek de afstand heel klein, toen we ons gingen verdiepen in leven en werk van Kaj Munk, die in 1944 door de Gestapo werd vermoord, nadat hij steeds stelliger geworden was in zijn protesten tegen hen die vrijwillig voor de Duitsers werkten. Ik had weleens preken van hem gelezen en ook het een en ander over zijn leven en werk. Nu merkte ik weer dat een bezoek ter plekke veel kan toevoegen, in ieder geval op het vlak van de beleving.
Kaj Munk was geen gepolijste theoloog met bleke handen, die alleen een pen konden vasthouden. Hij hield bijvoorbeeld ook van jagen en wanneer je dan rondloopt in het ruige land rondom de pastorie in Vedersø aan de westkust van Denemarken, begrijp je dat het niet ging om plezierjacht, maar dat daarin zijn verbondenheid gestalte kreeg met de generaties, die de jaren door in dit woeste land van wind en water moesten overleven.
Vedersø
Ik was benieuwd of en hoe de gedachtenis aan Kaj Munk levend wordt gehouden. In de twintig jaar dat Munk hier predikant was, telde het dorp 700 inwoners. Ik weet niet of het er nu veel meer zijn, het lijkt er niet op. Op het predikantenbord zag ik wel dat het kleine dorpje nog steeds een eigen voorganger heeft. Het kerkje ziet er ook zeer verzorgd uit, zonder dat het gemoderniseerd is. Even aarzelde ik of ik op de preekstoel durfde te gaan staan. Niet omdat Kaj Munk een heilige was en de kansel nog steeds iets van die heiligheid afstraalt. Wel omdat tot mij doordrong hoe het is wanneer je preekt met elke keer de gedachte: dit kan de laatste keer geweest zijn, want morgen kunnen ze me komen halen. Woorden kunnen zo gemakkelijk uitgesproken zijn, maar wat als ze duur betaald worden? Ben ik als dominee niet vaak laf door de kool en de geit te willen sparen, in ieder geval geen reuring te willen veroorzaken? Wordt het door het modewoord ‘verbinding’ vandaag niet alleen nog maar erger?
Verzet en Evangelie
Verzet tegen de Duitse overheersing was er bij Kaj Munk van meet af aan geweest. Op 9 april 1940 werd Denemarken door de Duitsers ingenomen zonder dat het leger verzet bood, omdat het parlement dat zo besliste. In een preek zegt hij dan: ‘Ik heb allerlei stichtelijke dominees, stichtelijk op een kóópje, het Deense volk al kwispelstaartend horen prijzen, omdat het de situatie zo blijmoedig opnam. De oude Joden zaten aan de rivieren van Babylon te wenen, nee – dan zijn wij ándere kerels. Geklets, geklets, geklets! Een volk dat de moed niet heeft om te lijden en daar liever niet van wil weten, is een armzalig volk, een volk van stumpers’.
Dit citaat is kenmerkend, niet alleen voor de felheid van zijn verzet, maar ook voor de hartstocht waarmee hij sowieso preekte. Ook in het Nederlands zijn preken van hem vertaald en de taal is zo beeldend dat je alles voor je ziet, zowel de personen in het bijbelverhaal als de prediker die ze tot leven brengt. Veel meer preken en geschriften van Munk zijn vandaag nog te koop in het Deens. In Nederland is het al lang geleden dat er iets van hem verschenen is, maar voor de Denen is hij toch wel een icoon geworden van hun recente geschiedenis.
De kerkgang is in Denemarken bedroevend slecht, maar zolang Kaj Munk in de belangstelling staat, is het Evangelie er ook nog. Want Kaj Munk was voluit een evangelieprediker, ook in zijn verzet tegen de Duitsers. Daar zat Deens nationalisme bij en ook dat hij van nature al een grote hekel had aan lafheid. Maar wie zijn preken leest, raakt telkens weer onder de indruk van de manier waarop hij Jezus preekte en Jezus alleen. De verbondenheid aan deze Jezus was de diepste drijfveer in zijn verzet.
Munk en Kierkegaard
Kaj Munk is niet denkbaar zonder die andere grote Deen, Sören Kierkegaard (1813-1855). In zijn studententijd sloot hij vriendschap met Geismar, de biograaf van Kierkegaard. Het kan niet anders dan dat er veel gesprekken tussen hen gevoerd zijn over deze zeer diepe denker, die overigens pas na zijn dood echt invloed kreeg. Tijdens zijn leven kon hij zijn geschriften aan de straatstenen niet kwijt. Op het eerste gezicht zijn de verschillen tussen Munk en Kierkegaard groot. Dat geldt alleen al het verschil tussen de klare taal van Munk en de vaak ondoordringbare zware teksten van Kierkegaard. Maar beiden wilden het volk wakker schudden en voor beiden was Jezus de dwarsligger, Die het gevestigde christendom onder kritiek stelde. Voor beiden ging het om de navolging van Christus en in dat verband zegt Kierkegaard: ‘De gemiddelde christen zoekt genot, met af en toe een vrome stemming er tussendoor.’
In Kopenhagen
Het standbeeld van Kierkegaard vonden we in het hart van Kopenhagen. Het was zondagmiddag. ’s Ochtends hadden we een dienst bezocht in de oudste kerk van die stad, de St. Petrikerk, die nu onderdak biedt aan de Duitssprekende lutherse gemeente in die stad. Er waren niet meer dan een stuk of tien bezoekers. Tijdens onze wandeling door het centrum werd het al drukker en drukker en ontdekten we hoe Kopenhagen de sfeer ademt van het moderne uitgaansleven, dat je in alle grote Europese steden tegenkomt. Toen ineens zagen we Kierkegaard, zittend op een zeer hoge sokkel, een dik boek in de hand en zo uitkijkend over een mooi park, waar ook de koninklijke bibliotheek is gevestigd.
Kierkegaard, een groot geleerde, in denkkracht en visie ver boven de mensen in het park verheven, maar niet met een hoogmoedige of afgewende blik. Het beeld is zodanig gesitueerd dat je denkt: hij hoort er ook echt bij, bij al deze mensen, bij de mensen die de bibliotheek bezoeken, maar ook bij de anderen. Dat laatste klopt helemaal. ’s Avonds lazen we een paar van zijn toespraken, bewerkt door Geert Jan Blanken. Alle thema’s gaan over het echte leven, de beslissingen waar ieder mens steeds weer mee te maken heeft, de gevoelens van liefde, haat en jaloezie, die ieder mens kent.
Analyse
Meesterlijk analyseert Kierkegaard als psycholoog het menselijke hart. Grondig steekt hij als filosoof steeds af naar de diepte, elke voortijdige oplossing de pas afsnijdend. Rustig maar met een gloed van innerlijke overtuiging maakt hij als theoloog duidelijk dat het christelijk geloof bedoelt te zeggen dat we ‘tot niets moeten worden om onszelf te worden’ en dat dit een boodschap is waar ieder mens heel erg van op zou kunnen knappen.
De kern van echt leven is het offer. Dat waar Kierkegaard steeds over sprak, bracht Munk op heel speciale manier in praktijk.