Een weg naar de uitgang
Op 31 maart is Cees den Heijer, voormalig hoogleraar Nieuwe Testament en Bijbelse theologie, overleden. Een persoonlijke terugblik op zijn leven en theologie, waarin hij afstand nam van de klassieke verzoeningsleer.
Tot 1 januari 2002 was hij hoogleraar aan de Theologische Universiteit Kampen (Oudestraat) in Kampen. Nadat en omdat hij de Gereformeerde Kerken had verlaten, was hij tot 2007 docent Bijbelse theologie aan het Doopsgezind Seminarium in Amsterdam.
Verzoening
Dat hij de Gereformeerde Kerken verliet, had te maken met de heftige discussies die in 1997 ontstonden rondom Verzoening. Bijbelse notities bij een omstreden thema. In dit boek nam Den Heijer, die in de jaren zeventig ‘den Heyer’ als auteursnaam ging gebruiken, afstand van de klassieke verzoeningsleer. De verzoenende betekenis van het lijden van Christus – verzoening door voldoening – zou niet terug te vinden zijn in de evangeliën van het Nieuwe Testament. Van de zijde van het Confessioneel Gereformeerd Beraad werd namens 92 predikanten bij de gereformeerde synode bezwaar aangetekend tegen deze loochening van de verzoening. De synode echter kwam niet verder dan wat kritische kanttekeningen en: ‘onzorgvuldige werkwijze’. Den Heijer kreeg geen veroordeling. De preses van de gereformeerde synode prees Den Heijer en toonde zich ‘trots’ op hun Theologische Universiteit in Kampen. Daarop volgde applaus.
Hervormd
De Gereformeerde Kerken vertonen steeds meer ‘hervormde trekjes’, zei de preses toen in het Nederlands Dagblad. Dat was heel zwak uitgedrukt. Het werd wel mede een hervormde zaak vanwege Samen op Weg. De Hervormde Kerk had het in de jaren zestig al meegemaakt dat de verzoening door voldoening werd geloochend, te weten door de Leidse hoogleraar P. Smits. Die had gezegd dat het zijn eer te na was dat een ander voor zijn schuld zou betalen: ‘geef mijn portie maar aan Fikkie’. In de commissie die toen werd ingesteld, nam ook ds. G. Boer zitting, die op indrukwekkende wijze stond voor dit hart van het Evangelie. De synode sprak zich toen belijdend uit met het geschrift De tussenmuur weggebroken.
Drie jaar na de verschijning van het boek van Den Heijer heeft de triosynode een dergelijk geschrift aanvaard onder de titel Jezus Christus, onze Heer en Verlosser, opgesteld door de Utrechtse dogmaticus prof. dr. J. Muis. In deze kolommen gaf prof. dr. J. Hoek het geschrift uitvoerig weer onder de titel ‘Visie van Kuitert en Den Heijer lijnrecht weersproken’. Zelf schreef ik ‘Dankbaarheid in ootmoed’. En de toenmalige hervormde synodepreses, ds. B.J. van Vreeswijk, zei na de behandeling ter synode met diepe dankbaarheid: ‘De schaamte te boven.’
Beroering
Tot hier gaf ik slechts weer wat gebeurd is. Het is vrijwel onmogelijk iets van de beroering door te geven die deze zaak in brede kring teweegbracht. Zelden ben ik zelf zo existentieel geraakt geweest door een kerkelijk gebeuren als toen. Het hart werd uit het Evangelie gesneden. En dat door een hoogleraar in de kerk, die zich ooit afscheidde van de Hervormde Kerk en waarvan haar grondlegger zeidat hij die overgaf aan Jan Rap en zijn maat. De dag nadat naar buiten gekomen was wat Den Heijer had betoogd, spraken we erover in het EO-radio-programma ‘Deze Week’. Het werd me toen even te machtig. Op de voorpagina van Trouw had op die dag ook al mijn geschokte reactie gestaan. Toen ik thuiskwam, stonden op het antwoordapparaat van mijn telefoon twee al even bewogen reacties: van prof. dr. J. Kamphuis (Geref. Kerken vrijgemaakt) en van L.M.P. Scholten (Gereformeerde Gemeenten in Nederland). Ook dat was een existentiële beleving: een kerkbrede accolade om het hart van het Evangelie. De beroering ging diep.
Uitgang
Boven de overlijdensadvertentie van Den Heijer staat een zin uit zijn boek Ruim geloven. Een theologisch zelfportret, namelijk ‘Het geloof is een weg om te gaan’. Hij heeft zelf eerlijk aangegeven dat die weg een weg naar de uitgang was. Ik bedoel dan de uitgang van het gereformeerde leven. Intussen trok hij samen met H.M. Kuitert en H. Wiersinga diepe sporen, die hebben geleid tot ontsporing van de Gereformeerde Kerken; meer dan een ‘hervormd trekje’.
Ondanks alle ontkenning mocht worden beleden wat we eerder deze maand weer in diepe verwondering hebben uitgezegd: ‘Zie het Lam Gods, dat de zonden der wereld wegdraagt’. Soli Deo Gloria.