Aan het rooms-katholieke vocabulaire is een woord toegevoegd: ‘synodaliteit’. De term wijst op een proces waarin ook gelovigen inspraak hebben. De komende drie weken begint in Rome de afronding van dit luisteren naar het grondvlak.
Vermoedelijk is paus Franciscus tevreden met wat ik op deze pagina’s ga schrijven, al betwijfel ik tegelijk of De Waarheidsvriend hem ooit onder ogen komt. Waarom dan toch deze veronderstelling? Omdat de paus half september als een uniek gebaar de Italiaanse prijs voor journalistiek in ontvangst wilde nemen, terwijl hij tot nu toe elke prijs afwees. Deze uitzondering maakte de kerkleider vanwege de noodzaak van constructieve communicatie in deze wereld. Franciscus wil geen confrontatie maar ontmoeting, hij wil geen vooroordelen maar openheid. Bij de uitreiking hekelde hij een maatschappij van desinformatie.
Vijf jaar geleden kwam er vanuit Rome ook al een aansporing en bemoediging voor christenjournalisten. Toen riep Franciscus de media op betrouwbare informatie te brengen, die niet vermengd is met ideologische berichtgeving. ‘Een goede journalist is waakzaam en veeleisend voor zichzelf, soms ook moedig en profetisch.’ Wie schrijft, moet de hoop bevorderen, zegt hij terecht.
Vergroot de ruimte
In ‘een tijd waarin we veel praten en weinig luisteren’ omarmt de paus synodaliteit. Meer inspraak voor de kerkleden, de bezoekers van de parochies, dat wil hij. In 2021 reeds gaf Franciscus aan de bisschoppen de opdracht om in hun bisdom het oor te luisteren te leggen naar wat er bij de mensen leeft. Dat raakt de manier waarop ‘Rome’ nu kerk-zijn wil: er is niet alleen interesse in hoe de bisschoppen denken, maar men vraagt naar de visie van het grondvlak en doet dit voor het eerst op een gestructureerde manier. Samenwerking en raadpleging zijn belangrijke noties. Behalve dat de stem van leken mee gaat tellen, wil de paus transparantie. In de Rooms-Katholieke Kerk heet dit ‘synodaliteit’.
Hoe dit proces tot nu toe verliep? Nadat de parochies geraadpleegd waren, stuurden 112 van de 114 bisschoppenconferenties in de wereld een rapport in, waarbij opviel dat deelname in de westerse landen ‘bedroevend laag’ was. De samenvatting van al deze rapporten kreeg als titel ‘Vergroot de ruimte van je tent’.
Vrouwen op de synode
Als je de culturele ontwikkelingen in de wereld volgt, ben je niet verbaasd dat binnen de RK-Kerk vooral de roep om meer inclusiviteit klinkt. Vrouwen ervaren een gebrek aan zichtbaarheid en waardering in de kerk, terwijl ook andere groepen zich vaak uitgesloten voelen: alleenstaande ouders, lhbti’ers, uitgetreden priesters, gescheiden en hertrouwde katholieken, ouderen, migranten, verslaafden. Qua denken wordt de kloof tussen kerk en samenleving echter het meest zichtbaar in medisch-ethische thema’s, echtscheiding, vrouwenwijding tot het ambt, homoseksualiteit.
De bisschoppen zijn nu – in de laatste fase van de synodaliteit – aan zet: van 4 (gisteren) tot 29 oktober komen 370 geestelijken én leken uit heel de wereld bijeen, onder meer om deze vragen te bespreken: Welke conclusies uit andere delen van de wereld zijn voor de ander nieuw? Welke prioriteiten heeft de kerk? In april maakte de paus bekend dat voor het eerst (veertig) vrouwen deel van deze bisschoppensynode mogen uitmaken, kloosterlingen en leken. De synode is overigens een overleg- en adviesorgaan, van waaruit voorstellen aan de paus voorgelegd worden.
Traditioneel én progressief
Op 13 maart jl. was Franciscus tien jaar plaatsbekleder van Christus op aarde, althans volgens het rooms-katholieke denken. Een publicatie over hem typeert deze paus als ‘conservatieve revolutionair’. De spanning die deze beide woorden in relatie tot elkaar uitdrukken, zien we in zijn pontificaat terug: als paus is hij bewaker van de eenheid van de kerk en hoeder van de traditie, terwijl hij in thema’s als armoede, klimaat, ongelijkheid als progressief getypeerd wordt. In de keuze van zijn naam als paus verwees hij naar Franciscus van Assisi, die leefde in armoede en eenvoud.
Sinds zijn aantreden wordt hij gesteld voor de vraag naar de plaats van leken in de kerk. Zeker in Europa begrijpen en accepteren de parochieleden steeds minder dat de Rooms-Katholieke Kerk een kerk van geestelijken is. Niet alleen vanwege een schrijnend tekort aan priesters zal er naar leken gekeken moeten worden, maar vooral door het grootschalige seksuele misbruik van de geestelijken, gekoppeld aan uitoefening van macht, is de reputatie van de kerk teloorgegaan.
Afschaffing van het celibaat?
Juist vorige week zond de Vlaamse televisie het laatste deel van een vierdelige documentaire over seksueel misbruik door de priesters uit, dertien jaar nadat de eerste feiten aan het licht kwamen. Terwijl slachtoffers en familieleden in deze uitzendingen hun verhaal doen, roepen bekende Vlamingen de kerkleden op zich te laten ‘ontdopen’, iets wat natuurlijk feitelijk niet kan. Het gebrek aan daadkracht en transparantie achtervolgt de kerk nog altijd, het ‘instituut’ kerk blijft onder vuur liggen.
Zal de bisschoppensynode dan nu aanbevelingen gaan doen over de afschaffing van het celibaat, het bewust ongehuwd blijven als onderdeel van de roeping tot priester? In een vraaggesprek zei de paus in 2014 over het celibaat – immers bijbels niet te onderbouwen en evenmin een kerkelijk dogma – ‘dat het probleem zeker bestaat, maar niet zo omvangrijk is. Er is tijd nodig, maar er zijn oplossingen en we zullen die vinden.’
Priesterwijding
In Franciscus hebben we een paus die enerzijds de kerk bij de tijd wil brengen, naar de stem van de kerkleden luisteren wil, en tegelijk gebonden is aan de traditie van Rome. Een groot punt in die spanning is de wijding van vrouwen tot priester, een thema waarin hij zich niet losmaken kan van wat paus Johannes Paulus II in 1994 schreef, namelijk ‘dat de Kerk, gezien het voorbeeld van Christus, niet de minste volmacht heeft om vrouwen tot priester te wijden en dat alle kerkelijke gelovigen zich definitief aan deze beslissing dienen te houden’.
Ik vind het aangrijpend om te zien – hoe je ook denkt over haar theologie – op welke wijze de Rooms-Katholieke Kerk met haar weg naar de toekomst worstelt. In ons land is de kaalslag enorm. Alleen al in Noord-Holland sluiten in vijf jaar honderd van de 164 kerken. De kerk implodeert. Wat is haar toekomst?
In het proces van synodaliteit zien we de paus aandacht vragen voor het werk van de Heilige Geest, omdat raadpleging van het volk geen opiniepeiling mag zijn, een synode geen parlement is. ‘De Geest moet de synode tot een geestelijk proces maken.’ Daarmee zou een luisteren naar het Woord verbonden moeten zijn.
Ambt en gezag
In de discussie draait het onder meer om ‘ambt en gezag’, om macht en dienen. Ik kan me niet onttrekken aan de indruk dat Rome in onze westerse cultuur, waarin gezag sowieso aan erosie onderhevig is, met haar structuur vastloopt. Een top-down georganiseerde kerkelijke structuur – de Reformatie heeft er de ogen voor geopend – staat haaks op het wezen van de kerk. Treffend is dit onder woorden gebracht door de theoloog dr. O. Noordmans in een zin die bekend gebleven is: ‘Toen Calvijn op het bord de pion van de ouderling trok, zette hij daarmee de paus schaakmat.’
Met de onfeilbaarheid van een paus, los van zijn wereldlijke pretenties, kunnen we in de praktijk geen kant op. Nu wordt de uitspraak ‘Als Rome gesproken heeft, is de zaak afgehandeld’ van binnenuit overigens al gerelativeerd. Denk aan wat Benedictus na zijn aantreden in 2005 als paus zei: ‘Ik wil zeggen dat de paus geen orakel is en, zoals we weten, slechts in uitzonderlijke gevallen onfeilbaar. Ik sta namelijk voor dezelfde problemen en vragen als jullie.’
Onze tijd én de toekomst vragen om ambtelijke leiding, die gevuld wordt door een dienende houding, die gedragen wordt door de liefde tot Christus en tot het Woord. Zodra dit bij protestanten ontbreekt, ontstaat er een omgekeerde beweging, namelijk de roep om een bisschop. Dan zien we voorbij aan de zegen dat de leiding van de gemeente niet bij een enkeling ligt, maar in de ambtelijke vergadering, waarin de Geest ons leidt in de waarheid van het Woord. Treffend belijdt Guido de Bres in artikel 31 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis dat alle dienaren van de kerk gelijke macht en gelijk gezag hebben, omdat ze allen dienaren van Jezus Christus zijn, ‘de enige algemene Bisschop en het enige Hoofd van de kerk’.
Schat van de kerk
‘Bijbelse synodaliteit’ ontdek ik in de gemeente van Berea (Hand.17), die zowel het Woord via de ambtsdragers met grote bereidwilligheid ontving als dagelijks de Schriften onderzocht om te zien of de dingen zo waren. Dan doet gelijk de inhoud van de verkondiging mee, een notie die ik in alle vragen van de bisdommen aan de parochieleden miste. Je kunt immers nadenken over hoe autoriteit en macht uitgeoefend worden, hoe in het bijzonder naar vrouwen, jongeren of minderheden geluisterd wordt en in dit proces tegelijk de kern van het Evangelie laten liggen.
Dat Evangelie is de schat van de kerk, een kracht van God tot zaligheid voor ieder die gelooft, om als rechtvaardige uit het geloof te leven. Over enkele weken is het 31 oktober, herdenken we de noodzaak en de zegen van de Reformatie. Om zelf te leren leven bij het onderwijs van die enige Bisschop.
Geïnteresseerd in meer lezenswaardige artikelen? Neem een jaarabonnement (€ 52,50). Als welkomstgeschenk ontvangt u De Waarheidsvriend twee maanden gratis. Of maak gebruik van onze actie en lees De Waarheidsvriend vier maanden voor € 10,-!