Globaal bekeken
In VolZin (magazine voor religie en samenleving) geeft Willem van der Meiden in kort bestek een kijkje door ‘Het Nieuwe Jeruzalem van Jan van Leiden’:
In 1937 verscheen van de Duitse schrijver Friedrich Reck-Malleczewen (1884-1945, meestal: Fritz Reck) een opmerkelijke historische studie. Reck vertelt het verhaal van de apocalyps van Münster: de opkomst, de kortstondige roem en val van het Nieuwe Jeruzalem dat door Duitse en Nederlandse wederdopers in de Duitse stad Münster werd gesticht in 1534. Grondlegger was Jan Matthijsz, een bakker uit Haarlem, die zichzelf ‘de profeet Henoch’ noemde. Hij verjoeg de bisschop en na zijn dood in 1534 werd hij opgevolgd door Jan Beukelsz (Duits: Bockelson), een herbergier en toneelspeler uit Leiden (1509-1536). Die riep zichzelf tot koning uit van dit nieuwe Godsrijk, trouwde de weduwe van zijn voorganger en maakte haar koningin. De bisschop kwam terug met zijn leger, gesteund door katholieken en gematigde protestanten, en het koninkrijk hield vijftien maanden stand tegen de belegeraars. Daarna viel ‘Jeruzalem’ en in januari 1536 stierven de drie belangrijkste leiders van de opstand, onder wie Jan van Leiden, de marteldood. Hun lijken vergingen in ijzeren kooien die nog steeds bungelen aan de toren van de Lambertikerk.
Het nieuwe Jeruzalem van Jan van Leiden heeft veel schrijvers en historici geïnspireerd. Het apocalyptische einde van de radicale reformatie – die in Münster in bloed werd gesmoord, tien jaar na het even bloedige einde van de Duitse Boerenoorlog – was voor velen onder hen boeiende en leerzame kost. En ook het kortstondige koninkrijk van Jantje van Leiden – met zijn radicale wetgeving: de doodstraf voor alle overtredingen tegen de Tien Geboden, met zijn polygamie en radicale herverdeling van geld en goederen – sprak tot de verbeelding.
Fritz Reck, een productief schrijver, conservatief grootgrondbezitter uit Oost-Pruisen, en allengs feller bestrijder van Hitler en zijn nazi’s, schreef in 1937 Bockelson – Geschichte eines Massenwahns. Het boek vermaant de Duitse lezer te midden van het groeiende nazigeweld te leren van de gebeurtenissen in Münster: ook de bende van Münster was ‘legaal’ aan de macht gekomen door de meerderheid in de gemeenteraad te verwerven, en ook deze aanvankelijk revolutionair klinkende idealen verzandden snel in een schrikbewind.
Een ‘dakloos sociaaldemocraat’. Oud-minister Jan Pronk in Kontekstueel (tijdschrift voor gereformeerd belijden nú):
Ik ben opgevoed aan de hand van christelijke waarden, zegt Jan Pronk, zoals naastenliefde en respect voor Gods Schepping. Die spoorden met uitgangspunten die mij aanspraken: solidariteit, gelijke rechten voor iedereen, rechtvaardigheid, vrijheid, democratie, en zorg voor de aarde. Ik voelde mij aangetrokken door de sociaaldemocratie, omdat ik vrijheid en gelijkheid als even belangrijk beschouwde. (…)
Samenleven verplicht. Die verplichtende verantwoordelijkheid voor elkaar stijgt uit boven individuele vrijheden en persoonlijke verdiensten.
Die deels Bijbelse, deels ethische boodschap las ik in geschriften van theologen als Banning, Buskes en Bonhoeffer, in kringen rond Kerk en Wereld en het tijdschrift Wending. Ik leerde dat christenen niet alleen moesten samenwerken met medechristenen, maar met iedereen die dezelfde waarden erkende. In politiek opzicht moest men door bestaande religieuze scheidslijnen heen breken. Over een dergelijke doorbraak, die haast vanzelfsprekend leidde tot een keuze voor de sociaaldemocratie, werd na 1945 intensief gediscussieerd. Ik voelde mij daartoe aangetrokken. (…)
Het ging om het welzijn van alle mensen, niet alleen witte mensen, niet alleen Nederlanders. Om die drie redenen koos ik niet voor een christelijke, maar voor een sociaaldemocratische partij: de Partij van de Arbeid.
De keuze voor de sociaaldemocratie maak ik nog steeds, maar ik heb na vijftig jaar mijn lidmaatschap van de PvdA opgezegd. Ik kan de PvdA niet langer beschouwen als het huis van de sociaaldemocratie. De PvdA is haar waarden gaan verloochenen: de solidariteit met arme bevolkingsgroepen elders in de wereld is verzwakt, vluchtelingen zijn minder welkom en de verzorgingsstaat binnen eigen land is mede door PvdA-beleid sterk verzwakt. Sinds enkele jaren ben ik politiek partijloos en een zwevende kiezer. Ik vind verkiezingsprogramma’s minder belangrijk dan de vraag of men mijn stem verdient, omdat men gedaan heeft wat was beloofd.