Nieuwe trends
Naast begraven en cremeren bestaan er ook andere manieren om met het lichaam van een overledene om te gaan, bijvoorbeeld doneren, composteren of resomeren. Wat gebeurt er bij deze vormen van lijkbezorging en hoe respectvol zijn ze?
Sinds enige tijd bevindt zich in Amsterdam het bedrijf RISE Labs, een Nederlands bedrijf, naar Amerikaans voorbeeld, voor ‘lichaamsdonatie’. Deze onderneming beoogt het in de markt zetten van een ‘budgetuitvaart’, een goedkoop alternatief voor begraven of cremeren. Het is misschien wel de goedkoopste uitvaartoptie, want het bedrijf betaalt nagenoeg alle kosten.
Doneren
Het is al jaren mogelijk het lichaam ter beschikking te stellen van een van de acht universiteitsziekenhuizen. Gelet op het ruime aanbod dat ze daar hebben, ziet RISE Labs hier een gat in de markt. Zij garanderen dat er met ‘de hoogste ethische en professionele standaarden’ met het menselijk lichaam wordt omgegaan. Wie hiervoor kiest, ‘werkt mee aan wetenschappelijke vooruitgang en medische wonderen’. In Amerika (met name: multinational Body Broker) zijn reeds een aantal jaren zulke bedrijven. Daar worden ook al processen gevoerd door familieleden die redenen hebben om aan de ‘ethische en professionele standaarden’ te twijfelen. Gebleken is dat dit soort bedrijven (delen van) lichamen verkopen. Als voorbeeld: een arm voor $ 400, een hoofd voor $ 500, een been voor $ 1300 en een heel lichaam voor $ 4000. Bovendien bleek dat deze lichaamsdelen niet alleen voor medische doeleinden worden gebruikt, maar ook voor cosmetische of andere proeven.
Op de site van de Nederlandse collega is dan ook te lezen dat het doneren van het lichaam zal bijdragen aan ‘betere behandelingen voor mijn kinderen en kleinkinderen’. Daarbij is het ontbreken van de toevoeging ‘medische behandelingen’ veelzeggend. De suggestie dat het een ‘vorm van naastenliefde’ is en ook ‘goed voor de wetenschap en uw portemonnee’ moet mensen over de laatste aarzeling heen helpen. De voorwaarde dat het lichaam binnen een dag na overlijden in de koelcel van het bedrijf (op Schiphol) moet zijn, geldt overigens ook voor de academische ziekenhuizen. Een lichte balseming, die niet te lang na overlijden moet plaatsvinden, maakt het lichaam langer geschikt voor medisch onderzoek of proeven. Het RD besteedde twee jaar geleden aandacht aan deze nieuwe vorm van lijkbezorging, die ‘aantrekkelijk’ is, omdat ze nóg goedkoper is dan een ‘budgetcrematie, compactbegrafenis of lowbudgetuitvaart’.
Verkopen
In Nederland is het verboden om tijdens je leven organen of lichaamsstoffen te verkopen. Over verkoop ná het overlijden zwijgt de wet. Dus zal daar in de politiek nog een besluit over worden genomen. Dit alles leidt wel tot de conclusie dat er een groot verschil is tussen de mogelijkheid om het lichaam ter beschikking te stellen aan de medische wetenschap en deze nieuwe manier van donatie. Minister De Jonge heeft al aangegeven dat er wetgeving moet komen om de commercialisering van het menselijk lichaam voor medische of andere doeleinden van wettelijk regels te voorzien.
Daarbij moeten we maar hopen dat een maatschappij die zichzelf ‘beschaafd en ontwikkeld’ noemt, geen ruimte gaat bieden aan deze manier van omgaan met ons voorgeslacht, ook al is het kosteloos of goedkoop. Als de begraafplaats ‘het archief van een volk’ is, wordt er zó toch wel heel achteloos mee omgegaan.
Composteren
Amerikanen in de staat Washington krijgen naast begraven en cremeren nog een derde mogelijkheid: composteren (Trouw, 18 april 2020). Milieuargumenten moeten hen over de schroom voor deze nieuwe vorm van lijkbezorging heen helpen. De grote CO2- uitstoot bij een crematie, het grondbeslag van begraafplaatsen en de miljoenen liters giftige balsemvloeistof (in Amerika worden de lichamen meestal licht gebalsemd) doen milieuactivisten al zolang huiveren dat deze nieuwe manier hen wellicht zal aanspreken.
Het lichaam wordt na het overlijden in een vat met houtsnippers, stro en plantenresten gelegd en na ruim een maand, als de botten vermalen zijn, blijft van het menselijke lichaam één kuub compost over, die als tuinaarde kan worden gebruikt. Gaat hier in vervulling wat Jeremia profeteerde als de grootste smaad voor een oosterling: ‘Zij zullen niet begraven worden, maar tot mest op de aardbodem zijn.’ (Jer. 16:4) Composteren lijkt mij weinig eervol.
In China (RD, 25 oktober 2018) vinden massaal opgravingen plaats van overledenen, afgedwongen door de overheid, zoals dat ook al met miljoenen gebeurd is tijdens de Culturele Revolutie (1966- 1976), in de tijd van Mao. Onder het mom van ‘uitbreiden van landbouwgebied’ hebben grote bouwondernemers goedkope bouwgrond te hebben verworven, zo blijkt later. In een cultuur waarin voorouders een belangrijke rol spelen in de levens van mensen, roept dit ook daar veel verzet op.
Zorgvuldig begeleiden
Zelf kreeg ik ooit eens de gelegenheid om als ‘docent Nederlandse cultuurgeschiedenis’ een halve dag mee te lopen achter de coulissen van een groot crematorium in Beijing. De mensonwaardige beelden van die ochtend hebben me lang achtervolgd. Nog altijd moet ik er bij het slot van Psalm 115 aan denken. Natuurlijk weet ik dat ook Paulus het heeft over het lichaam dat ‘in oneer wordt gezaaid’ en ‘in heerlijkheid’ zal herrijzen. Voor wie gelooft echter, zal het lichaam, dat jarenlang ‘een tempel van de Heilige Geest’ moest of mocht zijn, niet dan met grote zorgvuldigheid ook op de laatste reis worden begeleid.
In de coronatijd schokten ons allen de beelden uit Aziatische en Afrikaanse landen, waarop we overledenen in rijen zagen liggen in gangen en kelders, omdat de aanvoer op de begraaf- of crematieplaatsen het niet aankon. Zo moet het trouwens ook geweest zijn in ons eigen land, zoals bij de epidemie in Winterswijk in 1803. Toen lagen er zoveel lichamen langs straten en wegen dat de overheid zich gedwongen zag om de ophalers ervan extra te betalen om de wegen weer ‘schoon’ te krijgen.
Resomeren
Binnenkort wordt het in ons land ook mogelijk om het lichaam van een overledene te laten resomeren. Bij deze techniek, ook alkalische hydrolyse genoemd, wordt het lichaam opgelost in een verwarmde vloeistof. Ervaringen, die elders opgedaan zijn, geven aan dat dit ‘oplossen’ in vijftien minuten kan worden voltooid.
Minister Ollongren heeft aangegeven dat dit voldoet aan de eisen van ‘veiligheid, waardigheid en duurzaamheid’. Wel moet er nog een wettelijke regeling komen voor de restvloeistof en de botten. De minister overweegt om hierbij aan te sluiten bij de regelgeving voor cremeren. Een deel zou meegegeven kunnen worden aan de nabestaanden of te gebruiken zijn voor bemesting van akkers of vervaardiging van biogas. Onderzoek van TNO heeft aangetoond dat deze methode ‘milieuvriendelijker, duurzamer, ruimtebesparender en voordeliger’ is dan begraven en cremeren.
Het lijkt mij gevoelsmatig niet gemakkelijk om met het lichaam van een geliefde, waar vooral tijdens het laatste traject zoveel tere zorg aan is besteed, zó moedwillig destructief om te gaan. Maar dat geldt voor mij ook bij een crematie. Natuurlijk ken ik de tegenwerping: wat maakt het feitelijk principieel uit of je lichaam aan het vuur wordt overgegeven of in het water wordt opgelost of aan de aarde wordt prijsgegeven? Na het begraven breekt het lichaam zichzelf van binnen uit af en gaat in ontbinding over.
Gods bescherming
Toch lijkt mij deze nieuwe vorm nog veel moeilijker te rijmen met het geloof dat God de mens heeft geschapen als kroon op Zijn schepping. Psalm 34 gaat over Gods bescherming van de gelovigen. Daarin zingt de kerk der eeuwen, op aangeven van David, dat Gods bescherming zelfs gaat over de beenderen van Zijn kinderen (vs.21). Dan mogen wij daar toch niet zo respectloos mee omgaan?
Na het sterven
Deze serie staat stil bij diverse ontwikkelingen op het gebied van lijkbezorging, laat hier een bijbels licht over schijnen en reikt adviezen aan. De vier artikelen gaan over:
1. nieuwe manieren van omgaan met de dood
2. de laatste reis
3. doneren, composteren en resomeren
4. eeuwigdurende grafrust