Spreken over God
Voor studenten theologie en geïnteresseerden schreef dr. A. van de Beek een samenvatting van zijn serie ‘Spreken over God’. Het gelijknamige boek bevat de belangrijkste conclusies. De auteur reikt ons waardevolle gezichtspunten aan en roept ook tegenspraak op.
In 1996 verscheen het eerste deel van de serie ‘Spreken over God’. Zes omvangrijke delen waren nodig om de achtergronden te belichten en een eigen positie in te nemen. Nu verscheen hiervan een samenvatting. Toch is de tekst nieuw en te lezen als een doorlopend betoog. Waar nodig zijn nieuwe gezichtspunten toegevoegd.
De tekst op de achterflap vermeldt: ‘De draagbare Bram van de Beek’. De auteur is emeritus hoogleraar symboliek van de Vrije Universiteit en bijzonder hoogleraar systematische theologie aan de Universiteit van Stellenbosch (Zuid-Afrika).
Terwijl veel dogmatische werken beginnen bij de Schrift en de openbaring, om daarna verder te gaan met de Godsleer, kiest Van de Beek bewust voor een andere opzet (zie kader).
Israël
In de Inleiding komt het doel van de theologie naar voren, het kennen van God. Tegenover ketters is een orthodoxe theologie nodig. Ook zoekt de theologie naar het verstaan van de onuitsprekelijke rijkdom van God. De derde en belangrijkste taak van de theologie is om de kerk te dienen in haar lofprijzing en dienst. Van de Beek begint met Christus, omdat het christelijk geloof daarin onderscheiden is van alle andere godsdiensten. Hij benadrukt de goddelijkheid en de menselijkheid van Jezus. De lezer krijgt een samenvatting van de discussies hierover uit de vroegchristelijke kerk.
In hoofdstuk 2 komt de speciale positie van Israël aan de orde. De auteur beschrijft dat Paulus zich steeds aan de Joodse wetten hield. In het vroegste christendom bleef het onderscheid tussen zij die uit de besnijdenis zijn en zij die de voorhuid hebben.
De schrijver vindt het positief dat dit onderscheid tot in onze tijd aanwezig is, met als gevolg dat zowel een vervangingstheologie als een inlijvingstheologie onmogelijk zijn. Wanneer in de toekomst Christus zal heersen, zal ‘heel Israël zich voegen bij die ene Joodse man die alles heeft volbracht’.
Overigens ziet de auteur het Oude Testament vooral als een geschiedenis van falen. Dit accent is zeker aanwezig, maar is niet de hele werkelijkheid. Er zijn er ook psalmdichters die aangeven dat ze gewandeld hebben in Gods wegen.
Pijn
Het derde hoofdstuk gaat over de eschatologie, maar dan niet opgevat als wetenschap van het wereldeinde en de weg daarnaartoe. Centraal staat het feit dat God recht zal doen. Naar mijn mening beperkt de auteur de vele tientallen bijbelhoofdstukken over dit onderwerp te veel tot een paar basisthema’s.
De kerk heeft het zwaar in deze wereld, maar volgens Van de Beek behoren christenen geen geweld te gebruiken tegen regimes die kwaad aanrichten, omdat ze weten dat tegengeweld alleen maar meer geweld oproept. Christenen ondergaan echter het meest het lijden van deze wereld door hun eigen falen. De zonde behoort voor hen tot het domein van de dood en niet tot het leven en het geluk. Daarom hebben christenen in deze wereld altijd pijn. Dit is een pijn die erger is dan de pijn van het lichaam. Het raakt niet alleen hun functioneren, maar het tast hun identiteit aan.
In dit hoofdstuk staat ook een bespreking van de doop, opgevat als een overgang van het duister van de wereld naar het licht van Gods koningschap. De auteur geeft hier historische en theologische argumenten voor de kinderdoop. Van meet af aan zijn er kinderen gedoopt. In de derde eeuw ontstond er in Noord-Afrika discussie over de kinderdoop. Dat ging niet over de vraag óf er kinderen gedoopt mochten worden, maar wanneer die gedoopt moesten worden: op de achtste dag als voortzetting van de Joodse besnijdenis of al eerder. De auteur legt bij dit onderwerp meer nadruk op het corporatieve denken dan op het verbond. Dat wil zeggen dat de gemeente als collectieve gemeenschap belangrijker is dan een individuele beslissing.
Wat het avondmaal (de eucharistie) betreft, bepleit de auteur een wekelijkse of nog liever een dagelijkse viering. Hij benadrukt hier de toekomstverwachting, terwijl het klassieke avondmaalsformulier vooral gaat over het gedenken. Ook ziet hij kinderdoop en kinderavondmaal als onlosmakelijke eenheid.
De ware kerk
Het hoofdstuk over de kerk noemt de klassieke kenmerken van de ware kerk en veroordeelt de vele afscheidingen en vrije groepen. Er zijn talloze groepen ontstaan, maar ze zijn niet één, niet heilig, niet katholiek en niet apostolisch. ‘Zij zijn alleen zichzelf en dus geen kerk.’ De gereformeerde democratisering van het ambt past in de westerse cultuur sinds de Renaissance. De klassieke ambtsstructuur met bisschoppen doet volgens Van de Beek echter het meeste recht aan de betekenis van het ambt om de kerk bij haar fundament te bewaren.
Tegenstrijdigheden in de Bijbel
Bij het onderwerp ‘De Schrift’ meent de auteur dat de Hebreeuwse canon pas laat vastgelegd is, pas in de eerste eeuw na Christus. Er zijn echter veel aanwijzingen dat die vastlegging al enige eeuwen eerder plaatsvond, voor de scheidingen tussen de Joodse hoofdstromingen.
Ook stelt de auteur dat er veel tegenstrijdigheden staan in de Bijbel, en er is heel wat dat historisch niet klopt. Dat standpunt komt ook naar voren in zijn uitleg van Genesis. De boodschap van dat boek is volgens Van de Beek ingevuld met in die context gebruikelijke ideeën over het ontstaan van de wereld en de mensen. Het gaat over een tuin, over een vloed, over een slaap. Het is onmogelijk dat alle dieren, ook van andere continenten, in de ark pasten. Het gaat Genesis erom te belijden dat Israëls God macht heeft over alles. ‘Daarvoor wordt materiaal gebruikt uit Egypte, uit Mesopotamië, uit Kanaän’.
Op dit punt verschil ik met de auteur van mening. Er zijn geen teksten gevonden uit de genoemde landen die inhoudelijk in de buurt komen van het boek Genesis. Ook is het problematisch de vele vermeldingen van Gods spreken in de genoemde hoofdstukken te reduceren tot vrije weergaven van de Israëlieten. De genoemde omgang met Genesis 1-11 geeft de auteur ook de mogelijkheid om een oorspronkelijke staat der rechtheid te ontkennen. Adam werd in dat geval geen zondaar omdat hij zonde deed, maar hij deed zonde omdat hij een zondaar was. Hier vallen belangrijke beslissingen die een groot deel van deze dogmatiek doortrekken.
Waardevolle gezichtspunten
Prof. Van de Beek schrijft met veel overtuiging en hij reikt ons waardevolle gezichtspunten aan. Hij waarschuwt terecht tegen een eenzijdig beeld van God (als alleen maar liefdevol en zorgend) en noemt vaak het lijden in deze wereld. Ook wanneer de auteur tegenspraak oproept, geeft hij stof genoeg om de eigen positie beter te doordenken. Het boek bevat de neerslag van tientallen jaren doordenking en eindigt met de woorden ‘We gaan stoppen met de theologie. We gaan vieren en leven.’
Indeling van Spreken over God
Inleiding
1. God is Jezus van Nazaret
2 .Israël – het heil is uit de Joden
3. De eschatologie en de Heilige Geest
4. De kerk
5. Schepping
6. God de Vader
7. Nawoord: ‘Altijd dat kruis’