Tegendraadse spiritualiteit
Wanneer we in een gemiddelde boekwinkel komen, is er nauwelijks of geen theologie-afdeling meer te vinden, maar de schappen met boeken over spiritualiteit staan vol. Dat is tekenend voor de tijd waarin we leven: er is veel aandacht voor religieuze ervaring, maar deze is losgekoppeld van de God van de Bijbel.
Deze grote aandacht voor spiritualiteit lijkt de kerk een kans te bieden: kunnen we met het Evangelie niet aansluiten op die behoefte? Maar de kloof is groot. De vraag is: waar gaat het om in spiritualiteit?
Egocentrisme
Boeken en tijdschriften over spiritualiteit halen ongekende oplagecijfers. Of het nu gaat om het ‘now-age’ magazine Happinez of de boeken van de benedictijnse monnik Anselm Grün: ze bedienen een groot lezerspubliek. Het is tekenend dat er, ondanks het voortgaande secularisatieproces, een grote behoefte is aan religieuze ervaring en bezinning daarop. Helaas blijkt deze vorm van spiritualiteit vaak een uiting van onbegrensd egocentrisme te zijn: het gaat om ‘mij, mezelf en ik’ – mijn ervaring, mijn religie, mijn welzijn, mijn rituelen, mijn ontstressing en mijn zelfrealisatie. In de kerk belijden we dat de levende God oorsprong, doel en zin van ons bestaan is. En Hij heeft ons geschapen als spirituele mensen. In onze diepste aanleg is de mens gericht op de beleefde verbinding aan God. Adam vervulde overdag zijn goddelijke roeping om de aarde te bebouwen en ’s avonds wandelde hij met zijn God. Dat toont de diepe kloof tussen de hedendaagse spiritualiteit en die van de gemeente van Jezus Christus. De eerste is gericht op zichzelf, de andere op God.
Rijkdom van God
In de vorige artikelen hebben we gezien dat ons hart het centrum is van ons bestaan. Het is het brandpunt van ons verstand, onze wil en ons gevoel. Wat we doen (door onze wil), wat we weten (met ons verstand) en welke ervaringen we daarbij hebben (in ons gevoel) – ze staan in een voortdurende wisselwerking. In het verlengde daarvan zien we de verbanden tussen dogmatiek, ethiek en spiritualiteit: wat we leren, wat we doen en wat we beleven. Wat God ons leert (dogmatiek) en hoe we daarnaar leven (ethiek) brengt veel ervaringen teweeg (spiritualiteit). Tegen de achtergrond van onze cultuur heeft bijbelse spiritualiteit altijd iets tegendraads: het gaat niet om onszelf, maar om God. Daaraan kunnen allerlei vormen en praktijken dienstbaar zijn. Maar als het gaat om de inhoud van onze spiritualiteit, is het van belang om vorm en praktijk vooral te vullen met de rijkdom van God. Daarbij denken we eerst aan het luisteren naar de Bijbel en het spreken in het gebed. Maar juist ook rondom het lezen van de Bijbel kan een subjectief element insluipen: hoe ík het Woord lees, hoe ík de Bijbel ervaar. In het (hermeneutische) proces tussen Schrift en spiritualiteit kan de dogmatiek dienstbaar zijn als een gids die rondleidt in de volheid van de drie-enige God.
Wederzijdse verrijking
Er zijn veel goede boeken over spiritualiteit. Ik verwijs naar het leerzame boek van dr. J. Hoek, Gereformeerde spiritualiteit. Een actuele bezinning, en de wat bredere studie van dr. A.J. Plaisier, Zorg voor de ziel. Spiritueel leven vanuit de christelijke traditie. Als het gaat om de inhoud van bijbelse spiritualiteit, levert een verbinding tussen dogmatiek en spiritualiteit een gelukkig huwelijk van wederzijdse verrijking op. In de dogmatiek wordt de inhoud van het geloof systematisch uiteengezet. Tegelijk nodigt de dogmatiek ons uit om de inhoud gelovig te beleven en biddend te ervaren. In de dogmatiek gaat het over de drie-enige God, hoe de wereld is geschapen en wie de mens is. Ook gaat het over de zondeval, wat het genadeverbond inhoudt, wie Jezus Christus is en wat Zijn volbrachte werk omvat. En het gaat om de persoon en het werk van de Heilige Geest, hoe een mens vernieuwd wordt, wat geloof is, wat Gods Koninkrijk is, wat de kerk is en wat er in de toekomst te verwachten is. Al deze onderwerpen kunnen worden doorvertaald naar geloofsbeleving, naar spiritualiteit. Het biddend overdenken van deze onderwerpen geeft verdieping en verrijking van het geloof. Het is als een kathedraal van kennis en inzicht waarin je biddend en mediterend vol verwondering kunt rondwandelen.
Hard werken
Ooit zei een monnik: ‘Echte spiritualiteit is hard werken.’ Als we niet willen opgaan in de spiritualiteit van het ik maar in de ervaring van God en Zijn openbaring, dan vraagt dat een tegendraads bijbellezen, mediteren en bidden. Maar ook dat kan subjectief worden: ik lees de Bijbel zoals ik dat wil en ik hoor wat ik wil horen. Juist daarin kan de systematische doordenking van de inhoud van ons geloof ons helpen. In het vorige artikel nodigde ik de lezer uit om de Nederlandse Geloofsbelijdenis te lezen, om die vervolgens door te vertalen naar de ethiek van het leven van elke dag. In dit artikel nodig ik eenieder uit om die belijdenis opnieuw te lezen en bij elk artikel de vraag te stellen: ‘Wat betekent dit voor mijn geloofsbeleving, welke spirituele verrijking ligt hierin?’
Hedendaagse geloofsleer
In het klassieke onderwijs over geloofsbeleving wordt gewezen op de zogenaamde ‘viervoudige weg’: lezen, mediteren, bidden en de verdere uitwerking daarvan in het leven (lectio, meditatio, oratio en contemplatio). We zien hier dat vanuit de bronnen ethiek en spiritualiteit dicht bij elkaar liggen. De belangrijkste bron is de Bijbel. Maar het is geen grote stap om tot de bronnen ook de systematische theologie te rekenen. Elk onderdeel van de dogmatiek kan spirituele verrijking geven. Andersom geldt ook: elk onderdeel van de dogmatiek kan door de spiritualiteit verrijkt worden.
Een klassiek voorbeeld is de Redelijke Godsdienst van Wilhelmus à Brakel. Toch ervaren velen in onze tijd een zekere drempel bij dit soort werken. Ik pleit voor een hedendaagse geloofsleer, waarin heldere systematiek, praktische ethiek en verdiepende spiritualiteit op elkaar ingrijpen. Dat kan op een academisch niveau beginnen, maar vraagt ook om doorvertaling in de gemeente. Een voorbeeld daarvan is dat de predikant in de leerdiensten de stof (zoals de Heidelbergse Catechismus) niet alleen leerstellig en ethisch behandelt, maar ook uitlegt hoe dit belijden het geloof kan verdiepen en de beleving kan verrijken. Over ‘bevindelijke prediking’ gesproken.
Startpunt
We zijn deze artikelen over dogmatiek, ethiek en spiritualiteit begonnen door te wijzen op de eenheid van verstand, gevoel en wil in het hart van de mens. We eindigen er ook mee. Het startpunt van de moderne mens ligt in zichzelf, voor alles wat hij ervaart, doet en denkt. Voor de christen begint alles bij God en Zijn Woord, in denken, doen en ervaren. Dat vraagt om een tegendraadse spiritualiteit. De systematische theologie kan daarbij van dienst zijn. Het besef van de waarde van de doordenking van wat wij geloven zal de ethiek versterken en de spiritualiteit verrijken.