Variaties en drukfouten
Als het avondmaalsformulier wordt gelezen, is dat een flinke lap tekst. Het is een tekst met een context, met een voorgeschiedenis en met een ontwikkeling. Ook vandaag de dag klinkt deze tekst nog in de kerken en geeft deze woorden aan de avondmaalsviering.
Het is een tekst die in geestelijk opzicht bij hart en hand wil nemen. Een tekst die spreekt over ellende, verlossing en dankbaarheid. Een tekst die spreekt over de donkere kleuren van onze diepe ellende en Gods grote toorn, maar ook een tekst waar in alle veelkleurigheid het ‘Ik voor u’ wordt uitgeschilderd.
Bijbelgebruik
In het vorige artikel schetste collega Kroese het onderzoeksproject waarin wij beiden participeren. Ik richt mij in mijn onderzoek binnen dat onderzoeksproject op de functie van het bijbelgebruik in en naast het avondmaalsformulier tegen de achtergrond van gereformeerd geloofsonderwijs. In mijn onderzoek positioneer ik het avondmaalsformulier tegen de achtergrond van gereformeerd geloofsonderwijs, omdat er ook in de ontstaansperiode een hele leergang was van doopvont naar avondmaalstafel. Bij het bijbelgebruik kijk ik naar letterlijke citaten in de tekst van het formulier, maar in het bijzonder focus ik op de marginalia (tekstverwijzingen in de marge), zoals die in de eerste vijftig jaar naast de formulieren werden gedrukt. Bij de Heidelbergse Catechismus worden ook in recente uitgaven nog tekstverwijzingen genoemd, deze functioneren dan vaak als bijbelse onderbouwing. Voor het avondmaalsformulier is de functie hiervan nog niet onderzocht. Daarom luidt mijn onderzoeksvraag: Wat is de functie van het bijbelgebruik in en naast het avondmaalsformulier tegen de achtergrond van gereformeerd geloofsonderwijs? Om deze vraag te kunnen beantwoorden ga ik onder andere in op de herkomst en ontwikkeling van ons klassieke Nederlandse avondmaalsformulier.
Bredere context
In een onderzoek zoals dit zijn er dingen die voor mij als onderzoeker nieuw zijn, maar die al wel eerder zijn gezien. Daarnaast merk ik dat mijn eigen vraagstelling nog niet eerder gebruikt is om naar het avondmaalsformulier te kijken, wat weer nieuwe perspectieven geeft. Vaak wordt gekeken naar het avondmaalsformulier als tekst op zichzelf, terwijl juist de historische en kerkordelijke context veel informatie verschaft, zeker als het gaat om het onderwijs bij het avondmaal. Ook voor onze tijd is het relevant om het avondmaal en het avondmaalsformulier te zien binnen de bredere context van geloofsonderwijs, voorbereiding tot het avondmaal, tucht en de kerkordelijke bedding waarin een en ander functioneert.
Heet hangijzer
In de tijd dat het avondmaalsformulier ontstond, waren veel aspecten van het avondmaal een ‘heet hangijzer’. Er werden veel disputen over het avondmaal gehouden. Tegen die achtergrond hadden details die voor ons nu vanzelfsprekend zijn, grote betekenis. Zoals het zittend vieren als een symbool voor de rust in Christus. Of het breken van het brood als een zichtbare verzekering, zoals de Heidelbergse Catechismus zegt: ‘dat Zijn lichaam zo zekerlijk voor mij aan het kruis geofferd en gebroken en Zijn bloed voor mij vergoten is, als ik met de ogen zie dat het brood des Heeren mij gebroken wordt.’ (antw.75) Of dat het met het oog op de wezensverandering van brood en wijn een zware lading had als bij de uitdeling de woorden van Christus uit Mattheüs 26 worden gebruikt of juist de woorden van Paulus uit 1 Korinthe 10. Het lijken kleine details, maar er gaat een hele wereld aan theologische strijd en theologische beslissingen achter schuil.
Allegaartje
Net als het doopformulier kent het avondmaalsformulier een veelkleurige voorgeschiedenis. Uit veel bronnen is geput, vooral uit ‘Calvijn’, de vluchtelingengemeente te Londen, de lutherse orde uit Württemberg en de lutherse orde uit de Palts uit 1556. Ook de nauwe band tussen de Heidelbergse Catechismus en het avondmaalsformulier is opvallend. Door de één wordt het geduid als een ‘allegaartje’, terwijl anderen het waarderen als een ‘rijpe vrucht van de Reformatie’. Feit is dat er veel werelden samensmelten in de 2500 woorden van het avondmaalsformulier.
Drukfouten
In de Acta van de Nederlandsche synoden der zestiende eeuw lees ik dat de synoden van 1574, 1578 en 1581 besloten om bij de uitdelingswoorden het ‘Londense aanhangsel’ toe te voegen ‘Neemt, eet, gedenkt en gelooft etc.’ Vervolgens zijn er maar een paar uitgaven van het avondmaalsformulier waarin deze woorden daadwerkelijk zijn opgenomen. Sommige andere uitgaven vallen weer op door een groot aantal drukfouten of juist door een opmaak waaraan duidelijk tijd en aandacht is besteed. Een bezoek aan het Plantin-Moretus drukkersmuseum in Antwerpen helpt dan om in de huid van een zestiende-eeuwse drukker te kruipen en te beseffen hoe complex het drukproces was. Op synoden in de zeventiende eeuw werd geklaagd over drukfouten in bijbels, bijvoorbeeld dat ‘meinedigen’ vaak was weggelaten uit het zondenregister in het avondmaalsformulier. Met oog voor detail naar deze tekst kijken gebeurde dus toen ook al.
Verrijking
Met mijn onderzoek naar het bijbelgebruik in het formulier zelf en de verwijzingen in de marge wil ik meer zicht krijgen op de bijbelse onderbouwing van de rijke inhoud van het avondmaalsformulier. In dit onderzoek betrek ik ook latere edities, want de bijbelteksten in de marge verschillen soms per editie. De ene keer lijkt dit te komen door een slaperige drukkersknecht die in de marge naar bijbelhoofdstukken verwijst die niet eens bestaan. In andere gevallen lijkt er meer achter te zitten, wat mij uitdaagt om die varianten inhoudelijk te duiden en te bekijken wat dit betekent voor het verstaan van de tekst van het formulier. Ik ben nu nog volop bezig met dit onderzoek, maar ik vermoed dat de studie naar de bijbelse onderbouwing een verrijking van het theologisch verstaan en een verdieping van het geestelijk beleven van het avondmaal kan geven.
Tekstkritische editie
Een onderdeel van ons onderzoeksproject is het vervaardigen van een tekstkritische editie. Bij een tekstkritische editie worden verschillende edities van handschriften of teksten inzichtelijk gemaakt, waarmee ontwikkelingen kunnen worden aangewezen of verbanden tussen edities kunnen worden aangetoond. Er zijn tekstkritische edities van de Bijbel, zoals de Biblia Hebraica Stuttgartensia (Oude Testament) of de Nestle-Aland (Nieuwe Testament). Van de Nederlandse belijdenisgeschriften verzorgde Bakhuizen van den Brink een tekstkritische editie. Een tekstkritische editie van de liturgische formulieren en gebeden volgt dus binnen een aantal jaar.
Veel varianten
Er zijn veel edities van de liturgische formulieren verschenen, bij eigenlijk geen enkele editie is de tekst helemaal hetzelfde. Omdat er nog geen standaardspelling was, zijn er veel varianten wat betreft spelling, grammatica en dialecten. Een deel van de varianten zijn drukfouten. Zoals in het avondmaalsformulier in de edities van 1572 en 1617 ‘dat wij van harte begeren tegen ons geloof te strijden’, terwijl dat ongeloof moet zijn. Of de weglating van ‘meinedigen’ uit het zondenregister, waarover de synoden klaagden. Er zijn ook bewuste toevoegingen zoals de uitbreiding van de uitdelingswoorden, zoals ik hierboven noemde.
Een ander voorbeeld is de verandering in de aanhef. De meeste edities spreken over ‘geliefde broeders’, terwijl de edities uit 1639 en 1737 spreken over ‘seer geliefde Broeders ende Susters in den Heere’. Er zouden veel meer voorbeelden uit het avondmaalsformulier te noemen zijn en ook mijn collega’s die druk zijn met de andere formulieren hebben in het oog springende vondsten gedaan. Wie over een tijdje de tekstkritische editie van de formulieren zelf doorbladert, zal zien dat onze klassieke gereformeerde formulieren een dynamische ontstaansgeschiedenis en ontwikkeling hebben.
Onderzoek naar de formulieren In twee artikelen schrijven promovendi Wouter Kroese en Sam Zwemer over hun onderzoek naar respectievelijk het doopformulier en het avondmaalsformulier. Hun studies maken deel uit van het onderzoeksproject ‘De Dynamiek van de Klassieke Gereformeerde Liturgie in Nederland: Haar Teksten en hun Geschiedenis’, een gezamenlijk project van de Protestantse Theologische Universiteit (PThU) en de Theologische Universiteit Kampen | Utrecht (TUK).