‘Zomaar’ vergeven
In 2018 verscheen een boek van Reinier Sonneveld met de veelbelovende titel Het vergeten Evangelie. Op de achterflap staan lovende aanbevelingen van bekende christenen zoals Andries Knevel. Een belangrijke vraag is: doet dit ‘vergeten Evangelie’ recht aan de betekenis van Jezus en Zijn kruisdood?
Reinier Sonneveld groeide kerkelijk op in de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) en studeerde theologie aan de Theologische Universiteit Kampen. Gedurende zijn studie raakt hij los van de kerk, maar niet van het geloof. Nu is hij lid van een huisgemeente. Hij schreef vele columns en heeft diverse korte films, musicals en ‘events’ op zijn naam staan. Ook is hij spreker op festivals, congressen en in kerken. Verder is Sonneveld zelfstandig auteur van vooral populair theologische boeken, waaronder in 2018 Het vergeten Evangelie. Het geheim van Jezus verandert alles.
Christus Victor
De intentie waarmee Sonneveld dat boek geschreven heeft, is lovenswaardig. Sonneveld gaat op zoek naar de betekenis van Jezus en Zijn kruisdood. Hij gaat daarvoor te rade bij de Vroege Kerk. Verschillende kerkvaders schrijven op een levendige, beeldende en dramatische manier over Jezus’ overwinning op de machten van zonde, dood en duivel. Het beeld van Christus Die de machten overwint, wordt wel aangeduid als ‘Christus Victor’.
Sonneveld presenteert in zijn boek een moderne variant van het Christus Victor-model. Hij pikt enkele elementen op uit de Vroege Kerk en geeft daar een hedendaagse invulling aan. Een belangrijk element uit de Vroege Kerk dat hij overneemt, is de zogenaamde ‘recapitulatietheorie’ van Irenaeus. Het Latijnse woord caput betekent ‘hoofd’. Recapitulatie betekent dan ‘herhoofden’, ‘onder één hoofd brengen’ of ‘samenvatten’. Bij de recapitulatie gaat het er dan om dat de mensheid in Christus wordt samengevat met het herstel van die mensheid als doel. Sonneveld combineert elementen uit de Vroege Kerk met het idee uit de koninkrijkstheologie: dat Jezus Koning is en gekomen is om Zijn Koninkrijk op deze aarde te vestigen. Centraal staat bij Sonneveld de gedachte dat Jezus overwonnen heeft, waarbij de kruisiging van Jezus de kroning van God is. God is koning geworden in Jezus’ leven en juist bij Zijn kruisiging gedroeg Jezus Zich koninklijk. Jezus heeft met Zijn leven en sterven een fundamentele doorbraak geleverd bij de overwinning op het kwaad. Nu is het aan ons: onze opdracht is om ons net als Jezus aan God te verbinden, het goede te versterken en het kwade te overwinnen.
Onbijbels en blasfemisch
Dit Evangelie vanuit de Vroege Kerk is volgens Sonneveld vergeten. In plaats daarvan is een ander Evangelie gekomen: verzoening door voldoening. Dat is de gereformeerde verzoeningsleer zoals we die tegenkomen in de Heidelbergse Catechismus (zondag 5 en 6) en de Nederlandse Geloofsbelijdenis (artikel 20-22). Het gaat er daarbij om dat Christus met Zijn kruisdood als straf op de zonde ‘voldoening’ of ‘genoegdoening’ heeft gegeven aan de toorn van God en zo verzoening heeft aangebracht tussen God en mens. Volgens Sonneveld lijkt dit verdacht veel op de heidense offercultus, waarbij God wordt omgekocht om tot andere gedachten te komen. Dit is volgens hem het tegenovergestelde van wat genade is: dat God ‘zomaar’ kan vergeven. Volgens Sonneveld is verzoening door voldoening niet te verenigen met het Christus Victor-model, omdat verzoening door voldoening volgens hem onbijbels en zelfs blasfemisch zou zijn.
Stevige vragen
Sonneveld laat zijn kritiek op verzoening door voldoening samenkomen in ‘elf stevige vragen, die aanhangers van dit model echter zelden behandelen’ (p.215). Een deel van die vragen aan verzoening door voldoening gaat over het bijbelse karakter, de historiciteit van het model en het godsbeeld dat ermee samenhangt. De belangrijkste vragen gaan echter over waarom genoegdoening nodig is en hoe het mogelijk is.
De vragen die Sonneveld stelt, kunnen we niet zomaar naast ons neerleggen, al is het niet zo dat deze zelden behandeld zijn. In ieder geval heeft Hugo de Groot al uitgebreid en bijbels gefundeerd antwoord gegeven op deze vragen als reactie op Faustus Socinus, die vergelijkbare vragen stelde. Hij is niet de enige geweest en vele theologen hebben in de loop van de tijd de betekenis van Christus’ kruislijden en vra-gen rond verzoening door voldoening doordacht. Vanuit onze tijd en onze cultuur komen deze vragen echter op een nieuwe manier tot ons en zij verdienen het om serieus genomen te worden en opnieuw van antwoorden te worden voorzien. Dé uitdagingen voor de gereformeerde verzoeningsleer vanuit onze cultuur zijn namelijk de moeite met schuld en straf enerzijds en met plaatsvervanging anderzijds.
Gewelddadig karakter
Moeite met schuld en straf uit zich in kritiek op het gewelddadige karakter van Jezus’ kruisdood. Volgens deze kritiek is het onacceptabel dat God de Vader op de een of andere manier deze vreselijke dood gewild zou hebben, omdat dit geweld zou toeschrijven aan Gods karakter. Bij verzoening door voldoening zou het dan om een toornige God gaan, Die uit woede straft. Dit past niet bij een God Die liefde is. Een God Die enkel en alleen liefde is, moet de zonde wel zomaar kunnen vergeven. Als mensen elkaar al zomaar kunnen vergeven, moet God dat ook kunnen zonder dat daar iets tegenover staat.
Achter Jezus’ kruisdood zit dan geen goddelijk ‘moeten’, maar Zijn lijden en sterven zijn onbedoeld en Hem overkomen als een martelaar. In de manier waarop Hij dit lijden ondergaat, zou Hij dan een voorbeeld zijn van nederigheid of juist van koninklijke waardigheid. Hoe dan ook: Christus’ dood zou niet noodzakelijk zijn om verzoening tussen God en mens tot stand te brengen of vergeving van zonden te ontvangen.
De moeite in onze cultuur met plaatsvervanging – dat Jezus in plaats van ons de straf op de zonde gedragen heeft – heeft alles te maken met het sterke individualisme en de nadruk op de menselijke autonomie. Iedereen moet voor zichzelf kunnen zorgen en daarbij past het niet dat iemand anders opdraait voor jouw fouten. Bovendien, hoe is het mogelijk dat één Persoon de straf kan dragen van miljarden mensen?
Orde herstellen
Hoewel deze vragen in onze tijd opnieuw gesteld worden vanuit een veranderende cultuur, hoeven we het wiel niet opnieuw uit te vinden. Antwoorden die in het verleden gegeven zijn, kunnen ook helpend zijn in onze tijd, ook de antwoorden die Hugo de Groot gegeven heeft. Hij heeft duidelijk gemaakt dat het er bij genoegdoening niet om gaat dat God als een toornige God uit emotie straft. Wel moet er rechtgedaan worden om de goede orde in de schepping te herstellen. De zonde heeft die goede orde verstoord en vanwege de morele schuld verdient de zonde straf. God kan de zonde niet zomaar door de vingers zien en laten voortwoekeren. God wil vanuit Zijn goedheid en liefde die orde herstellen en biedt Zelf verlossing door Christus te zenden. In plaats van de mens te straffen ondergaat Christus vrijwillig de straf. De Bijbel laat het verband tussen Christus’ kruisdood en vergeving van zonden duidelijk zien. Zonder bloedstorting is er géén vergeving (Hebr.9:22) en juist door Jezus’ bloed ís er verlossing en vergeving van zonden (Ef.1:7; Kol.1:14). Jezus Zelf legt dit verband bij de instelling van het avondmaal: ‘Dit is Mijn bloed, het bloed van het nieuwe verbond, dat voor velen vergoten wordt tot vergeving van zonden.’ (Matt.26:28) Genoegdoening is nodig, maar ook mogelijk. Jezus is door God de Vader aangewezen als middel tot verzoening en in Christus’ dood demonstreert God Zijn rechtvaardigheid (Rom.3:25-26). God Zelf heeft Christus’ offer voor miljarden mensen aanvaard en door het geloof in Zijn bloed is er verzoening.
Combineren of uitsluiten?
Een vraag die overblijft, is of het Christus Victormodel en verzoening door voldoening te combineren zijn of dat zij elkaar uitsluiten. Ik zou willen stellen dat beide modellen te combineren zijn, behalve op de punten waar ze elkaar expliciet tegenspreken. Het overwinningsmotief van het Christus Victor-model uit de Vroege Kerk dat Christus de machten van zonde, dood en duivel overwint, laat zich prima combineren met Christus Die plaatsvervangend de straf op de zonde gedragen heeft en daarmee voldoet aan Gods rechtvaardigheid. Sonnevelds variant van het Christus Victor-model, waarbij Jezus onbedoeld als martelaar sterft, is echter niet te verenigen met Jezus Die door God doelbewust naar deze wereld is gezonden om te lijden en te sterven voor de zonden.
De kracht van de verschillende ‘modellen’ van verzoening is dat zij inzicht bieden in de betekenis van Christus’ werk. Het werk van Christus is echter zo rijk dat het niet op formule te brengen is. De Bijbel spreekt met een grote variatie aan beelden en uitdrukkingen over (de betekenis van) Christus’ leven, sterven en opstanding. De verschillende modellen benadrukken elk bepaalde aspecten daarvan, maar als het goed is, dragen ze met elkaar bij aan een beter verstaan van de veelzijdigheid van de verzoening. We kunnen echter niet om de genoegdoening heen, willen we rechtdoen aan de verzoening. Anders geformuleerd, met een gedicht van Hugo de Groot:
Dat is onze vree
Dat Hij onze wee
Heeft op Hem gelaen:
Ende Godt den Vader
Rechtelick voldaen.