Zweden als spiegel
Verkiezingen toonden vorige maand dat christelijke politiek zeer naar de marge gedrongen is. Hoe zal het gaan, als Nederland steeds meer tot de geseculariseerde landen behoort? We kijken vandaag naar Zweden, het land waar het geloof in sommige regio’s volledig uit de samenleving verdwenen lijkt.
Wie was de reformator van Zweden? Ken ik een christelijke dichter van naam die uit Zweden afkomstig is? Ik weet het niet. Al kan ik dingen over het hoofd zien, het is opmerkelijk dat bij de naam Zweden de associatie met christelijke denkers van naam er niet direct is. Ik kom niet verder dan Paul Petter Waldenström (zie kader op p.6). Tegelijk, welke zendeling uit ons land heeft zijn roeping in Zweden gevonden? Welke zendingsorganisatie vraagt aandacht voor dit land, nu zending zich meer en meer ook op ons eigen continent richt? Waarom zijn we wel in Spanje, Duitsland, Tsjechië, Frankrijk, Albanië en ken ik geen Nederlandse zendeling die in Zweden werkt?
Geloof en wetgeving
Vragen als deze komen bij me boven na voortdurende krantenberichten uit Zweden die getuigen van weerzin tegen het christelijk geloof. Waarom? Is het niet genoeg dat kerk en Bijbel alleen in de marge van de maatschappij van betekenis lijken? Nee, op de een of andere manier is dat in de westerse cultuur niet genoeg. We zagen het twee weken geleden in Schotland bij de verkiezing van een nieuwe premier, waar Kate Forbes (lid van de kleine, gereformeerde Free Church of Scotland) tijdens haar kandidatuur scherp aangevallen werd om haar ‘traditioneel-christelijke’ opvattingen over abortus en relaties. Haar directe concurrent én de nieuwe premier van Schotland, Humza Yousaf, is moslim, beloofde zich ten aanzien van ethische onderwerpen op de vlakte te houden en zegde toe dat zijn geloof nooit de basis zal zijn voor Schotse wetgeving. Je geloofsovertuiging – die is blijkbaar voor thuis, voor de zondagmorgen.
Dergelijke seculiere reflexen zien we in Zweden ook. Al dertien jaar zit Julia Kronlid voor Zweden Demokraten in de Rijksdag, het parlement waarvan ze inmiddels tweede voorzitter is. Een enkele maand geleden lag ze onder vuur vanwege haar abortusstandpunt en vanwege eerdere uitspraken over de leeftijd van de aarde, haar aanhangen van het jongeaardecreationisme. ‘Een politicus die wetenschappelijk bewijs willens en wetens achterwege laat dat zijn eigen wereldbeeld niet ondersteunt, is een gevaarlijk politicus,’ luidde het verwijt van een invloedrijke humanist. Het gaat me hier niet om het feit of Kronlid gelijk heeft met haar visie op de schepping, het gaat me erom dat mensen als zij vandaag als ‘gevaarlijk’ getypeerd worden.
Boycot van een huwelijk
Als dit het parlement is, hoe spreekt dan de kerk? Ik refereer aan Andreas Holmberg, bisschop van Stockholm, die in de eerste weken van dit jaar aangaf ‘niet te accepteren’ (let op de woordkeus, alsof het om een grove overtreding gaat) dat mensen die tegen het homohuwelijk zijn, priester worden in de Kerk van Zweden. Collega’s van Holmberg sluiten zich van harte bij hem aan in de overtuiging dat alle priesters ‘blijmoedig en uit vrije wil’ paren met verschillende geslachten en paren van hetzelfde geslacht moeten trouwen.
Deze uitingen betekenden voor priester Lars Gårdfeldt uit de regio Göteborg dat hij stopt met zijn boycot van een huwelijk van man en vrouw, wat hij deed om ‘de absurditeit te tonen van het weigeren van een huwelijk aan twee instemmende volwassenen’.
Grip van de overheid
Dit was een stem uit het parlement en een stem uit de kerk. Ook over de onderlinge relatie is wat te melden. Dan zien we grote druk vanuit het parlement om meer grip op de kerk te krijgen. In de afgelopen tijd is gesproken over een wetsvoorstel van de sociaaldemocraten die willen dat de kerk aan bepaalde normen moet voldoen om subsidie van de overheid te ontvangen. De minister van cultuur sprak over ‘democratische voorwaarden voor geloofsgemeenschappen’ die op subsidie hopen. En… waar denk je aan bij democratische voorwaarden? Onder meer de keuze van het geslacht van je levenspartner.
Geschiedenis van de kerk
De geschiedenis van de kerk in Zweden is niet te vergelijken met die van de kerk in Nederland. Tot in de achttiende eeuw was ze in haar leer ‘strikt luthers’, maar een eeuw later ging bij velen de rede over het geloof domineren, wat leidde tot piëtistische stromingen. De relatie met de overheid is in de Zweedse staatskerk sterk geweest. Neem 1957, toen de synode het priesterschap voor vrouwen verwierp, maar het parlement van Zweden de kerk dwong om deze beslissing te herzien. En wat tolerantie betreft, sinds 1994 worden er geen priesters meer gewijd die tegenstander zijn van vrouwelijke geestelijken.
Overigens, per 1 januari 2000 hield de kerk van Zweden op om staatskerk te zijn. Tot die tijd was tachtig procent van de Zweden lid van de kerk. Omdat mensen konden stemmen op kandidaten van politieke partijen, stond de kerk bovengemiddeld open voor invloeden uit de samenleving. Met name de sociaaldemocratie had macht in de kerk. De politieke agenda deed de kerk van binnenuit seculariseren.
Ethiek en geloofsleer
Evangelicale theologen in Zweden zien het liberale karakter van de kerk voortkomen uit de wortels in de seculiere samenleving. Dat raakt de ethiek, zoals het feit dat Eva Brunne in 2009 de eerste lesbische bisschop ter wereld werd van wie de relatie door de kerk gezegend werd. Dat raakt echter ook de geloofsleer van de kerk. Ik denk aan de in oktober jl. met emeritaat gegane aartsbisschop Antje Jackelén, die bij haar aantreden in 2014 niet wilde aangeven door wie God meer vertegenwoordigd wordt: Jezus of Mohammed.
Bekend is de ‘culturele wereldkaart’ die de politicologen Ronald Inglehart en Christian Welzel in 2005 maakten, een overzicht van traditionele én seculierrationele waarden in vele landen. Zweden scoort het hoogst als het om individualisering gaat, om seculier denken en leven. Onderzoeker dr. Per Ewert, verbonden aan een christelijke denktank in Zweden, ziet een hechte relatie met de forse eenzaamheid en oplopende misdaadcijfers in zijn land.
Volledig verdwenen
Wat raakt nu het meest, als we deze foto van cultureel en geestelijk Zweden voor ons zien? Dat de kerk de agenda van de overheid volgt en ze zich hierin niet onderscheidt van de Russisch-orthodoxe patriarch Kyrill, die president Poetin volgt en steunt? Of dat de kerk van Zweden vooroploopt in thema’s als klimaat en homorechten (over beide is trouwens bij een open Bijbel veel te zeggen) en ondertussen weinig spreekt over zonde en genade? Of is het dat Zweden denkt zonder God en Christus vrij te zijn en ondertussen niet doorheeft dat ze slaaf van de zonde is, als ze leeft in de vrijheid van het vlees (Gal.5: 13,20)? Allemaal is waar.
Eén ding is duidelijk, ook Zweden heeft het Evangelie nodig. Omdat nog altijd geldt dat de gelovigen de kurken zijn waarop een land drijft. Immers, geloof betekent gebed – en gebed voor de maatschappij en voor de mensen is onmisbaar. Daarom is het een zegen dat de European Christian Mission (ECM) in dit land aan gemeenteopbouw en gemeentestichting doet. Ze richt zich in haar werk in het bijzonder op de Samen, een van oorsprong nomadisch volk, dat vroeger bekend was als de Lappen. Deze laatste naam ervoeren ze echter als beledigend. Van de bijna 80.000 Samen wonen er 20.000 in Zweden. Ongetwijfeld zal ECM kleine kracht ervaren. In een van haar uitingen las ik dat ‘zeker in het noorden van Zweden het geloof volledig uit de samenleving verdwenen lijkt te zijn’. Daarnaast richt European Christian Mission zich op Stockholm, een van de meest geseculariseerde steden van ons werelddeel.
Volharding en hoop
In veel landen met een staatskerk zijn er in het verleden opwekkingen geweest. Omdat God gisteren, vandaag én morgen Dezelfde is, ligt er in de kerkgeschiedenis dankzij Hem altijd hoop. Waar de Zweedse christenen geroepen zijn tot volharding, zal volharding in hun context tot hoop leiden. Die hoop is sterk verbonden met het heilsfeit van Pasen, dat we herdacht en gevierd hebben. Immers, als Paulus in Romeinen 5 over hoop spreekt, zegt hij erbij: ‘Want toen wij nog krachteloos waren, is Christus op de bestemde tijd voor goddelozen gestorven.’
We lijden mee met de kerk in Oekraïne, we lijden mee met Gods vervolgde gemeente wereldwijd, we bidden tegelijk mee met de gesmaldeelde restgemeente in Zweden. Haar positie in een seculier land is sowieso niet gemakkelijk, met name omdat ín de kerk het getuigenis van Christus als de enige Weg tot God en tot de zaligheid geen zekerheid is. Als christenen daar (én in ons eigen land eveneens) het Evangelie willen delen, dan is het zelfverstaan van de kerk in het geding: een heilig volk, zegt Petrus. Wanneer we ons spiegelen aan christenen uit de Vroege Kerk, die weten van een leven als minderheid, beseffen we dat geloof en bekering ons tot vreemdeling maken in het land waarin we wonen, dat ons regeringscentrum in de hemel is.
Het geldt voor de kerk in Zweden, het geldt voor ons land, nu de stem van christenen in de provincies en de Eerste Kamer zwakker geworden is: we laten de overtuiging dat Jezus de enige Redder is gepaard gaan met gebed voor ons land en volk, met een leven in dienstbetoon.