‘Hervormingsdag is een heerlijke dag voor protestanten. Het is een dag van ons protest. Protest tegen secularisatie en het katholieke, protest tegen de verwording van de moderne mens. Geloof en moraal verdwijnen in onze cultuur, en wij protesteren daartegen.’
Zo sprak Dietrich Bonhoeffer in een preek op Hervormingsdag/ReformationsTag, in 1932 in Berlijn. In Duitsland was/is Hervormingsdag een groots feest: de Duitse taal werd gevierd, de protestantse cultuur, het Duitse volk, de muzikale traditie. Men vierde zichzelf. In die tijd, 1932, gebeurde een soort zelfvertrouwen in de kerk. De Eerste Wereldoorlog was doorstaan, men hoopte pastor te worden voor het Duitse Volk en de man met de snor had beloofd dat de kerk in zijn Reich een pronte plek zou krijgen. En dus: Fanfare, de Posaunenkoren, de kinderen die Lutherliederen zingen. Ein feste Burg ist unser Gott (Een vaste burcht is onze God).
Zwak
En dan preekt Bonhoeffer, over Openbaring 2:4. ‘Maar Ik heb tegen u.’ Hervormingsdag is niet ons protest tegen de wereld, zegt hij, maar Gods protest tegen ons. Wij maken van deze dagen zo’n vertoning, zegt hij, omdat daaronder angst zit, de stervensangst van de kerk. Wij voelen dat er deining in de tijd zit, (het is 1932), en wij vrezen de confrontatie met God, wij vermoeden dat God protesteert tegen ons, over hoe wij nu zijn als kerk. En daarom, om dat te overstemmen en te ontlopen, maken we zoveel lawaai.
Wat is Gods protest? De eerste liefde, die hebben jullie verlaten. Daarom zijn jullie zo zwak. Je zegt dat de tijden zwaar zijn, je ziet geweld en haat, en je wordt cynisch en bang. Maar dit is niet de tijd voor de kerk om gelaten te zijn, zegt Bonhoeffer. En dan komt een verwijt aan de Duitse Kerk in 1932, de kerk die massaal Hitler zou volgen, de kerk die Bonhoeffer liefhad en diende.
Verwijt
Dit is het verwijt: Du solltest brennen und du bist kalt (Je zou vurig moeten zijn, maar je bent koud), du solltest wachen und du bist träg (je zou moeten waken maar je bent traag), du solltest hungern und du bist satt (je zou hongerig moeten zijn maar je bent verzadigd en lui), du solltest glauben und du hast Angst<p> (je zou geloof moeten hebben, maar je hebt angst), du solltest hoffen und du greifst nach der Macht (je zou hoop moeten hebben maar je grijpt naar de macht).
Er zouden wonderen in jullie midden moeten gebeuren maar jullie kunnen niet eens het alledaagse. Je bent als kerk gericht op zelfbehoud, je zoekt een plek in deze wereld, want je wilt relevant zijn of juist vooral zo zuiver, iedereen op hygiënische afstand houdend, want je zou eens onrein worden door deze melaatse tijd, en in allebei vooral bezig met jezelf. Zowel de modieuze kerk als de zuivere kerk is bezig met zichzelf. Hervormingsdag herinnert ons aan hoe diep wij gevallen zijn. Deze dag is niet ons protest tegen de cultuur, tegen anderen, het is Gods protest tegen ons. ‘Maar Ik heb tegen u.’
Zelfkritiek en zelfkennis
Reformatieherdenkingen zijn eigenlijk heel bijzondere herdenkingen: dat wij niet onszelf vieren, maar dat wij ons door God laten bekritiseren, dat wij ons laten bevragen over de eerste liefde, tot God en de naaste, dat wij onszelf, als kerk en persoonlijk, durven laten screenen. Dat zou nederige mensen kunnen voortbrengen, die diep beseffen dat wij persoonlijk en als kerk onaf zijn, dat ik fouten maak en zonde doe.
In onze tijd waarin zovele morele zelfverheffing is, zoveel blaming van anderen, zoveel zekere, harde woorden, is zelfkritiek en zelfkennis een verademing. ‘Toen onze Heer en Meester Jezus Christus zei: ‘Doe boete’, bedoelde Hij dat het hele leven van gelovigen boetedoening is (stelling 1). Een van de vruchten van de doorwerking van het protestantisme is het vermogen tot zelfkritiek. Een vitale traditie kun je herkennen in het beoefenen en stimuleren van zelfkritiek. Een vitale traditie cancelt niet, maar nodigt anderen uit om te zeggen wat ze zien, want misschien zien zij scherper dan wijzelf waarin wij onaf zijn.
De preek
Zo’n preek van Bonhoeffer is typisch protestants. In de Reformatie veranderde de functie van de preek.
Lees de volledige tekst van dit artikel in De Waarheidsvriend van donderdag 16 november 2023. Neem een jaarabonnement (€ 52,50). Als welkomstgeschenk ontvangt u De Waarheidsvriend twee maanden gratis. Of maak gebruik van onze actie en lees De Waarheidsvriend vier maanden voor € 10,-!
Op 27 oktober is hij uitgeroepen tot Theoloog des Vaderlands. Vier dagen later hield hij tijdens de Reformatieherdenking in Gouda de hier afgedrukte lezing, de eerste in zijn nieuwe functie.