blog

Jeroen Bosch

‘Alsof hij zegt: Ik doe dit wel, maar jij doet dit net zo goed.’ Een kunsthistoricus interpreteert in een documentaire een van de schilderijen van Jeroen Bosch. Het is een schilderij waarop Simon van Cyrene het kruis van Christus draagt. De rommelige stoet wordt voorafgegaan door een soldaat die de kijkers van het schilderij recht lijkt aan te kijken.

Het is het 500e sterfjaar van Jeroen Bosch, de laatmiddeleeuwse schilder die bekend werd door zijn waanzinnige voorstellingen van hel, hemel, duivels, deugd en zonde. Onwillekeurig zie ik in de voorstellingen van Bosch iets van de worstelingen van zijn tijdgenoot Luther terug. Aan de ene kant de bandeloosheid en de corruptie in de kerk. Aan de andere kant het niet kunnen voldoen aan het goede en de angst voor het hellevuur. Dat de strenge rooms-katholieke Filips II een groot liefhebber was van Bosch’ schilderijen sterkt mij in deze intuïtie.

De voorstelling met Simon van Cyrene behoort tot de meer realistische schilderijen van Bosch. De soldaat die de stoet aanvoert, moet de kijker tot bezinning dwingen. Hij representeert de mensen die Jezus kruisigen, maar bergt ook iets in zich van wat Revius eeuwen later dichtte: T’en zijn de krijgslui niet … want dit is al geschied, helaas! om mijne zonden.

Plotseling valt er nieuw licht op het schilderij als de camera inzoomt op de kleding van de soldaat. Er is een maantje te ontwaren. Een anachronisme, legt de kunsthistoricus uit. De islam was de grote vijand in die tijd. Het islamitische Osmaanse Rijk had nog geen vijftig jaar eerder het christelijke Constantinopel veroverd en was bezig op te rukken richting het christelijke Europa. Voor de middeleeuwse kijker was het duidelijk: deze soldaat vertegenwoordigt het kwaad.

De rest van de documentaire zie ik nauwelijks. Ik denk over een tijd vol zonde, corruptie en angst voor een oprukkende islam. In die chaos van toen bereidde de Heere de Reformatie voor. Zou dat in de chaos van nu ook kunnen?